Dizgeler ve düğümler: İnka'nın gizemli yazı sistemi

Geoffrey Chaucer, Canterbury Hikayeleri'ni 14. yüzyılın sonlarında yazarken, And Dağları'nın yükseklerinde yaşayan İnka bilginleri düşüncelerini kağıda dökmekte zorlanıyorlardı çünkü İnka'lar - Güney Amerika'da var olan en büyük, en sofistike ön-Kolombiyen medeniyet olan İnka İmparatorluğu'nun varlığına dair kanıtlar hala monumental mimarileri, teknolojileri, kentselleşmeleri, tarımı ve karmaşık toplumsal hiyerarşileri ile bulunabilir - utanç verici bir zayıflığa sahipti: yazılı bir dilleri yoktu.

İnka halkı Quechuan dili konuşuyordu, ancak bunu yazmak için bir alfabeleri yoktu.

Bu yüzden bu dilde yazılmış hiçbir materyal bulunmamaktadır. Quechuan hakkındaki tüm bilgileri, özellikle İnka İmparatorluğu'nun İspanyollar tarafından fethinden sonra yazılmış kayıtlardan biliyoruz.

İnka bilginleri bir yazı sistemini icat etmekte başarısız olurken, bilgiyi kaydetmek için bir khipu veya quipu adı verilen bir düğüm ve ip sistemi kullanarak işlemler, vergi yükümlülükleri, nüfus kayıtları, tarihler ve muhtemelen daha fazlası gibi bilgilerin kaydedilmesi için karmaşık bir yöntem geliştirdiler.

Tipik bir khipu yatay bir ip içerir, bu ipe pamuk veya yün kullanılarak yapılmış düğümlü ve renkli ip sayıları asılır. İplerdeki düğümlerin konumu, düğümlerin nasıl bağlandığı, düğüm içindeki dönüş sayısı, ipin rengi vb. farklı değerleri ve anlamları iletmektedir.

Örneğin, düğüm içindeki dönüş sayısı bir ila dokuz arasında bir sayıyı gösterir; sekiz rakamını andıran bir düğüm sabit bir değeri belirtir; düğümü olmayan bir ip sıfırı temsil eder; ve tek bir düğüm 10'u veya iplik içindeki göreceli konumuna bağlı olarak 10'un katlarını temsil eder.

İp rengi, dönme yönleri ve düğüm desenleri gibi diğer özelliklerle birlikte, bir khipu potansiyel olarak çok büyük bir sayıda anlam oluşturabilir.

Bu ortamın seçimi - bu durumda tekstil - bilgiyi saklamak ve iletmek için anlaşılabilir çünkü İnka'ya göre kumaş, statü, zenginlik ve siyasi otoriteyi belirleyen yaygın bir işaretçiydi.

''Elyaf, İnka'dan çok önce bile Andean teknolojilerinin kalbiydi, bu yüzden insanların belki de bir yazı sistemi için khipu kullanmayı düşündüklerine şaşırmıyorum'' dedi Massachusetts Teknoloji Enstitüsü'nde arkeolog Dr. Heather Lechtman.

Herkes bir khipuyu okuyamazdı. Sadece eğitimli khipu okuyucuları, khipu kamayuq adı verilen kişiler, yapabilirdi.

Genellikle yöneticiler, valiler ve köy şefleri tarafından bürokratik kayıtları tutmak için işe alınırlardı. Khipu kamayuqları, vergi toplamak, maaşları takip etmek, ekonomik üretimi kaydetmek ve nüfus sayımı yapmak gibi diğer görevleri de yerine getirirdi.

Bugün artık khipu kamayuqları yok ve khipu yapma ve okuma sanatı kaybolmuştur. Bu düğümlü ipliklerin neyi kodladığını sadece tahmin edebiliriz.

Araştırmalar, khipuların sayısal kayıtlar veya muhasebe için kullanıldığını öne sürmektedir. İnka sayı sistemi ona dayandığı gibi on tabanlıydı, ancak Harvard Antropoloji Profesörü Gary Urton, khipuların sesbilgisel veya logografik verileri kaydedebilen ikili bir sistem kullandığını düşünmektedir.

Bu doğruysa, bu karışık düğümler, savaşlar ve fethetmeler hakkında birçok gizli hikayeyi, kraliyet soyluları hakkında bilgileri ve kim bilir başka ne gibi hikayeleri içerebilir.

İlk kelimenin bir khipudan şifrelenmiş olabileceği—Puruchuco köyünün adı, Gary Urton'un bir ZIP kodu gibi bir üç sayı dizisiyle temsil edildiğine inandığı—şimdiden çözülmüş olabilir. Bu varsayım doğruysa, khipular 3D bir sistemde kaydedilen karmaşık bir dilin tek bilinen örneğidir.

İspanyol istilasından sonra, yeni gelenler binlerce khipuyu kasıtlı olarak yok ettiler, düğümlü ipliklerin isyancılar tarafından istilaya karşı kullanılabilecek gizli mektuplar veya mesajlar içerdiğinden şüphelenerek. İspanyolların bunu düşünmeleri için nedenleri vardı.

Bir İspanyol askeri lider, And Dağları bölgesinin fethinden kısa bir süre sonra, bir dağ yolunda birkaç khipu koruyucusuyla karşılaştığı bir olayı hatırlıyor.

Khipu koruyucuları İspanyolları görür görmez, taşıdıkları khipuda hemen bazı düğümleri çözdüler ve khipunun başka bir bölümünde yeniden düğümlerlediler, böylece içerdiği bilgiyi değiştirdiler.

Başka bir anlatı, İspanyol gezginlerin, yanlarında taşıdığı khipuyu saklamaya çalışan yaşlı bir İnka adamına rastlamasıyla ilgilidir.

Sorgulanırken, yerli adam khipunun fethedilenlerin faaliyetlerini kaydettiğini iddia etti, "hem iyi hem de kötü olanları." İspanyollar khipuyu yaktı ve yerliye ceza verdiler.

Bugün, bilinen sadece birkaç yüz khipu bulunmaktadır. Bazıları müzelerde bulunurken, diğerleri yerel toplulukların elindedir.

Onlar, mirasın güçlü bir sembolü olarak kabul edilir ve sadece değerli kişiler tarafından işlenir. Hatta bugün bile, khipular artık okunmasa da geleneksel törenlerde kullanılmaktadır.