Geopolitical Monitor: Karadeniz Tahıl Anlaşması'nın feshedilmesinin küresel etkisi ve sonuçları ne olacak?

Rusya ve Ukrayna arasında uzun süredir devam eden çatışmaların ortasında, Temmuz 2022'de Karadeniz tahıl anlaşması gibi önemli bir diplomatik başarı elde edilmişti.

Türkiye ve Birleşmiş Milletler'in titizlikle arabuluculuk yaptığı bu anlaşma, Ukrayna'nın Karadeniz'deki üç önemli limanı olan Odessa, Chornomorsk ve Pivdennyi'den ticari gıda ve gübre ihracatı yapmasını sağladı.

Bu anlaşma sadece diplomatik müzakerelerin etkinliğinin bir kanıtı değil, aynı zamanda devam eden çatışmalardan ciddi şekilde etkilenen küresel gıda piyasasına yapılan çok önemli bir müdahaleydi. Tahıl ve gübre ihracatını güvence altına alan anlaşma, süregelen çatışmalarla dünyada daha da kötüleşen gıda güvensizliği krizine potansiyel bir çözüm sunuyordu.

Ancak Rusya Federasyonu tek taraflı olarak anlaşmayı feshetme kararı aldı. Karadeniz tahıl anlaşmasının bu ani feshi, Ukrayna ve Rusya'nın yakın coğrafi sınırlarının ötesine uzanan geniş kapsamlı sonuçlar doğurdu.

Anlaşmanın feshi, kurulmuş olan dengeyi bozdu ve küresel gıda piyasası üzerinde derin bir etki yarattı. Jeopolitik ve küresel gıda güvenliği arasındaki girift ve karmaşık etkileşimin altını çizen bu kararın yankıları hissedilmeye devam edecek.

Karadeniz tahıl anlaşmasına kısa bir bakış

Stratejik bir girişim olarak tasarlanan Karadeniz tahıl anlaşması, karmaşık bir soruna titizlikle tasarlanmış bir çözümdü ve Ukrayna tahılının Karadeniz'i Akdeniz'e bağlayan kritik bir su yolu olan İstanbul Boğazı üzerinden ihraç edilmesini sağlamayı amaçlıyordu.

Bu girişim, alternatif taşıma yöntemleriyle ilgili sınırlamalar ve lojistik zorluklar nedeniyle gerekliydi. Polonya üzerinden karayolu veya demiryolu taşımacılığı ya da Romanya üzerinden kanal ve nehir taşımacılığı daha az verimli ve devam eden çatışmanın değişkenliklerine daha açık olarak görülüyordu.

Anlaşma, Türkiye ve Birleşmiş Milletler'in diplomatik becerilerinin dikkate değer bir göstergesiydi.

Çatışmaların gölgelediği bir coğrafyada bir umut ışığı olan bu anlaşma, devam eden çatışmalarla daha da kötüleşen gıda güvensizliğini hafifletmeyi vaat ediyordu.

Anlaşma, Ukrayna'nın Karadeniz'deki Odessa, Chornomorsk ve Pivdennyi gibi üç önemli limanından gıda ve gübre ihracatını kolaylaştırdı. Karmaşık bir planlama ve koordinasyon örneği sergilenerek gemiler Karadeniz'in uluslararası sularına yönlendirildi ve mayınlı alanlardan ustalıkla kaçınıldı. Bu sayede, değerli yüklerini çatışma bölgesinin ötesindeki pazarlara taşıyan bu gemilerin güvenli geçişi sağlandı.

Dahası, anlaşma daha geniş bir jeopolitik öneme sahipti. Uluslararası yaptırımların Rus gıda ve gübre ihracatı üzerindeki etkisini en aza indirmeye hizmet etti. Bunu yaparken, sadece bu kritik malların akışının devam etmesini sağlamakla kalmadı, aynı zamanda diplomatik müzakerelerin uluslararası yaptırımların karmaşıklığını aşma potansiyelinin de altını çizdi.

Anlaşmanın sona ermesi ve geniş kapsamlı sonuçları

Karadeniz tahıl anlaşmasının başlangıçtaki başarısına rağmen, 2023 yılında Rusya'nın anlaşmayı feshetmeye karar vermesiyle anlaşmanın görünümü, ciddi bir değişikliğe uğradı ve bu kararın birçok cephede derin etkileri oldu.

Görünürde Rusya'nın kararı, Batı'nın Rusya'nın tarımsal ihracatını arttırmak için tasarlanan anlaşmanın ikinci kısmına riayet etmediğine dair algısından kaynaklanıyordu. Ancak Batı, kararın Putin'in Ukraynalı çiftçilerin tahıl ihracatından elde ettiği ekonomik faydaları azaltma arzusundan kaynaklandığını iddia ederek farklı bir anlatı ortaya koyuyor.

Anlaşmanın feshi küresel gıda piyasasında dalgalanma etkisi yarattı ve Ukrayna'nın tahıl ihracatının sekteye uğraması nedeniyle buğday fiyatlarında bir artışa neden oldu. Bu durum sadece küresel gıda tedarik zincirini etkilemekle kalmadı, aynı zamanda buğday ithalatına bağımlı ülkeler üzerindeki ekonomik yükü de arttırdı.

Anlaşmanın sona ermesinin etkisi küresel gıda piyasasının ötesine geçerek Ukrayna ekonomisi üzerinde de önemli bir etki yarattı. Artan stokların doğrudan bir sonucu olarak 2023-24 sezonu için ekimdeki potansiyel düşüş, Ukrayna'nın ekonomisinin kritik bir ayağı olan tarım sektörünü zayıflatmakla tehdit ediyor.

Anlaşmanın sona ermesinin jeopolitik etkileri de aynı derecede önemlidir. Rusya'nın anlaşmayı sona erdirme kararı, Batı üzerinde baskı kurmak ve Ukrayna'nın ekonomik seçeneklerini kısıtlamak için stratejik bir hamle olarak yorumlanıyor. Bu durum Rusya'nın Batı ile zaten zayıf olan ilişkilerini daha da germiş ve Karadeniz bölgesindeki gerilimi tırmandırmıştır.

Anlaşmanın sona ermesinin ardından, Türkiye ve Ukrayna'nın Karadeniz üzerinden tahıl taşıma çabalarında ısrar etmeleri halinde, ortaya çıkan senaryoların geniş kapsamlı etkileri olabilir.

Potansiyel bir hareket tarzı Rusya ile yeni bir tahıl anlaşması müzakere etmek olabilir. Başarılı olunması halinde bu, mevcut gıda krizini hafifletebilir ve gerilimi düşürebilir. Ancak müzakerelerin başarısızlıkla sonuçlanması gergin ilişkileri daha da kötüleştirebilir ve bölgeyi daha da istikrarsızlaştırabilir.

En endişe verici senaryo ise Türkiye ve Ukrayna'nın Rusya'nın rızası olmadan tahıl sevkiyatına başlaması halinde çatışmanın tırmanma potansiyeli. Bu durum Rusya'nın otoritesine doğrudan bir meydan okuma olarak yorumlanabilir ve potansiyel olarak askeri bir karşılık vererek bölgede şiddet ve istikrarsızlığın artmasına yol açabilir.

Ortaya çıkan senaryo ne olursa olsun, tahılın Karadeniz üzerinden taşınması konusundaki ısrarın derin ekonomik ve insani sonuçları olacaktır. Tahıl ihracatının sekteye uğraması şimdiden buğday fiyatlarının yükselmesine ve gıda güvensizliğinin artmasına neden oldu. Tahıl ihracatı üzerindeki abluka devam ederse, küresel gıda krizi daha da şiddetlenebilir ve Ukrayna tahılına bağımlı ülkeler için ciddi sonuçlar doğurabilir.

Bu noktada; boğazlar üzerinde kontrole sahip olan Türkiye kendisini kritik bir konumda bulmaktadır. Türkiye, sivil gemilerin seyrüsefer serbestisini sağlama sorumluluğuna sahip olmakla birlikte, Rusya'nın isteklerine karşı tahıl sevkiyatına izin vermesi halinde çatışmanın tırmanma potansiyeliyle de mücadele etmek zorundadır. Montrö Sözleşmesi'ne uygun olarak bu hususlar arasında bir denge kurmak Türkiye için önemli bir zorluk teşkil etmektedir.

Sonuç

Sonuç olarak, Karadeniz tahıl anlaşmasının feshedilmesinin sadece Ukrayna ve Rusya'yı etkilemekle kalmayıp küresel gıda piyasasında da yankı uyandıran geniş etkileri olmuştur.

Bu eylem gıda güvensizliği sorununu daha da büyütmüş, uluslararası ilişkileri daha da zora sokmuş ve çatışmaya diplomatik bir çözüm bulma konusunda süregelen zorlukları ön plana çıkarmıştır.

Montrö Sözleşmesi, boğazlardan geçiş için bir çerçeve oluştururken durumu daha da karmaşık hale getirmekte ve diplomatik zeminde titizlikle hareket edilmesi gerektiğinin altını çizmektedir. Bununla birlikte, Montrö Sözleşmesi'nin masaya getirdiği önemli avantajları vurgulamak çok önemlidir.

Bölgede istikrar için bir güç olarak hareket etmekte, Karadeniz dışındaki devletlerden savaş gemilerinin geçişini sınırlandırarak çatışmaların tırmanmasını engellemekte ve böylece Karadeniz'i bir sükûnet bölgesi olarak korumaktadır. Ayrıca, tahıl ticaretinin sürdürülmesi için hayati bir unsur olan tahıl nakliye gemilerinin boğazlardan geçmesine izin verecek şekilde sivil gemiler için seyrüsefer özgürlüğünü güvence altına almaktadır.

Boğazlar üzerinde yargı yetkisine sahip devlet olarak Türkiye, bu senaryoda çok önemli bir rol oynamaktadır.

Türkiye sivil gemilerin seyrüsefer serbestisini sağlamakla yükümlü olmakla birlikte, Rusya'nın tercihleri hilafına tahıl sevkiyatına izin vermesi halinde çatışmanın tırmanma potansiyelini de tartmak zorundadır. Montrö Sözleşmesi'ne bağlı kalarak bu hususlar arasında bir denge kurmak Türkiye için önemli bir zorluk teşkil edecektir.

Bununla birlikte, Türkiye'nin son çatışma sırasında Montrö Sözleşmesi'ni başarılı bir şekilde uygulaması, bölgesel istikrar ve barışa olumlu katkı yapma potansiyelinin altını çizmektedir.