Al-Monitor: Türk dünyasında daha güçlü bir Türkiye etkisi, İran'ı korkutuyor

İran, Azerbaycan ve Türkiye'nin bölgedeki jeopolitik kazanımlarından giderek daha fazla endişe duyuyor.

Bakü'nün Ermeni toprakları üzerinden Nahçıvan'a kara bağlantısı kurma planları nedeniyle İran ve Azerbaycan arasında gerilim artıyor ve bu Türk-İran bağlarını da baltalama tehdidi oluşturuyor.

Tahran ile Bakü arasındaki çekişme, İran'ın geçen ay Azerbaycan sınırında askeri tatbikatlar düzenlemesinden bu yana tırmandı. Eşzamanlı olarak İran, İran sınırında olan ve gerginliğin merkezinde yer alan Ermeni eyaleti Syunik'te bir konsolosluk açtı.

Hem Azerbaycan hem de Tahran'daki büyükelçilerin bu süreçte dışişleri bakanlıkları tarafından çağrılması, bu ayın başlarından bu yana karşılıklı protesto notalarıyla sonuçlandı.

2020 Karabağ savaşında Ermenistan'a karşı kazandığı zaferle cesaretlenen Azerbaycan'ın, doğuda Azerbaycan'ı ve batıda Nahçıvan'ı birleştiren bir toprak şeridini kontrol altına alarak sınırları yeniden çizmeye çalıştığı yönünde endişe Tahran'da oldukça yaygın.

Ateşkes şartlarının bir parçası olarak Ermenistan, Azerbaycan ile Nahçıvan arasında, Bakü'nün Zengezur koridoru dediği ve gerekirse güç kullanarak güvence altına almakla tehdit ettiği bir güzergaha izin verdi.

İran, şeritteki Azerbaycan kontrolünün Ermenistan ile sınır bağlantısını kesebileceğinden endişe ediyor. Türkiye için ise bu, komşu Nahçıvan üzerinden Azerbaycan ile doğrudan bir kara bağlantısı ve İran'ı atlayarak Orta Asya'ya giden bir yol anlamına geliyor.

Türkiye'nin askeri desteği, Azerbaycan'ın Ermenistan ile savaşındaki kazanımları için çok önemliydi. İki ulus ortak etnik kökenleri ve dili paylaşıyor ve yakın siyasi ve ekonomik bağların tadını çıkarıyor. Azerilere Azerbaycan Türkleri de denilmekte ve iki ülke aralarındaki bağı “bir millet iki devlet” olarak tanımlamaktadır.

Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev 8 Kasım'da İran'a atıfta bulunarak ordunun ülkenin çıkarlarını korumaya hazır olduğunu söyledi.

Aliyev; “Sınırımızda Ermenistan'a destek amaçlı askeri tatbikatlar yapanlar da şunu bilmeli. Bizi kimse korkutamaz” açıklamasında bulundu. 

Kasım ayı başlarında Azerbaycan , İran adına casusluk yaptıkları ve devlet güvenliğine karşı eylemler planladıkları şüphesiyle 19 kişiyi tutukladı.

Aliyev, Tahran'a daha fazla parmak sallayarak 11 Kasım'a Türk Devletleri Teşkilatı Zirvesi'nde yaptığı konuşmada, İran'daki büyük Azeri azınlığa atıfta bulundu ve “maalesef Azerbaycan sınırları dışında yaşayan” milyonlarca Azeri Türkü'nün haklarının ve güvenliğinin korunması gerektiğini vurguladı.

Bu arada medya da devreye girdi. Azerbaycan medyası “birleşik Azerbaycan” söylemini ve İran'ın ağırlıklı olarak Azerbaycanlı olan kuzey vilayetleri için irredentist çağrışımları olan “Güney Azerbaycan”a yapılan atıfları yeniden canlandırdı. Bu tür söylemler, 1993'te milliyetçi lider Ebulfez Elçibey'in devrilmesinden bu yana rafa kaldırılmıştı.

Başka bir örnekte, Bakü hükümetine bağlı bir web sitesi olan Caliber.az tarafından "Zamanı geldi: Güney Azerbaycan İran'dan ayrılmalı" şeklindeki haberde görüldü. Diğer yandan bir TV sunucusu Kuzey İran'daki Azerbaycanlıların çoğunlukta olduğu şehir olan Tebriz için hava durumunu sunarken başörtüsünü çıkardı ve "Güney Azerbaycan"ı selamladı.

Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, 2020'de Azerbaycan'ın Ermenistan'a karşı kazandığı zaferden kısa bir süre sonra Bakü'ye yaptığı bir ziyarette, Azerbaycan'ın 19. yüzyılda bölünmesine atıf yapan bir şiir okuyarak Tahran'ı çileden çıkardı.

Azerbaycan dilinde yayın yapan İran'ın Sahar TV'si ise, Azerbaycan'ın tarihsel olarak İran'ın bir parçası olduğunu ve Nahçıvan halkının İran'a katılmak istediğini savunan programlarla bu gelişmelere yanıt verdi.

Azerbaycan, İsrail ile artan savunma işbirliğine ek olarak 18 Kasım'da Tel Aviv'de büyükelçilik açma kararıyla İran'ı daha da kızdırdı.

Bu gelişmeler Tahran'ın, Türkiye'nin kazanımlarını kendi kayıpları olarak gördüğünü gösteriyor.

Tahran için, Türkiye'nin Orta Asya'ya Zangezur koridoru üzerinden mevcut İran rotasını atlayarak bağlanma planı, İran'ı Kafkasya'dan uzaklaştırmakla tehdit ediyor. Hatta bazıları buna “Turan koridoru” diyor.

Türkiye'nin, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan ile Türkiye'yi bir araya getiren Türk Devletleri Teşkilatı'nı canlandırma çabaları Tahran'ı tedirgin etti.

İran; Türk dünyasında daha güçlü bir Türkiye etkisinin, bölgedeki halkları Türki azınlıkların yaşadığı İran'ın kuzeyini istikrarsızlaştırabileceğinden korkuyor. Ayrıca Türkiye'nin desteğiyle daha güçlü bir konuma gelen Azerbaycan, İran'daki soydaşları için bir çekim merkezi haline gelebilir.

Dini Lider Ali Hamaney, Temmuz ayında yaptıkları görüşmede Erdoğan'a, İran'ın Ermenistan sınırını kapatabilecek herhangi bir planın kabul edilemez olduğunu söyledi. Cumhurbaşkanı İbrahim Raisi de Ekim ayında Aliyev'i İran'ın "tarihi sınırlar, bölgesel jeopolitik ve İran-Ermenistan geçiş yollarında herhangi bir değişikliğe" müsamaha göstermeyeceği konusunda uyarmıştı.

İran'ın Zengezur koridorunu jeopolitik bir tehdit olarak görmesinin altında yatan endişeler şöyle özetlenebilir:

İran, Ermenistan ile sınır bağlantısını ve doğrudan ulaşım bağlantılarını kaybedebilir.

Kafkasya'ya ve Rusya'ya erişimi zorlaşabilir ve İran Kafkasya'daki etkisini kaybedebilir.

Proje, NATO'nun İran'ı kuşatmasına izin verebilir.

Azerbaycan artık İran üzerinden Nahçıvan'a bağlanmadığında İran ekonomik kayıplara uğrayacak ve bu da Tahran'ın Bakü üzerindeki baskısını azaltacaktır.

İran, Asya ile Avrupa arasında bir rota olarak avantajlarını kaybedebilir.

Çin'in Kuşak ve Yol girişiminde İran'ın stratejik değeri azalabilir.

Türkmenistan gazını Türkiye ve Avrupa'ya taşımak için Zangezur güzergahının olası bir kullanımı, İran gazına olan talebi azaltabilir.

İran'ın Karadeniz'e çıkışı engellenebilir.

Aliyev'in “ata yurdu” dediği Zengezur'da statükonun değişmesi, Azerbaycan'ın Aras Nehri'nin kontrolünü ele geçirmesiyle sonuçlanabilir.