Moğolların arka planındaki güç: Cengiz Han'ın eşi Börte

Çadırlar, hayvanlar, atlar ve kılıçlar... Moğol İmparatorluğu'nun ilk günleri, savaşlar, fetihler ve hızla genişleyen bir toprak işgaliyle şekillendi. Cengiz Han’ın önderliğinde Moğollar, dünyanın en büyük imparatorluğunu kurma yolunda ilerledi.

Ancak Cengiz Han, bu büyük serüveni tek başına yönetmedi. Eşi Börte de 13. yüzyılda Moğol İmparatorluğu’nun inşasında kilit bir rol oynadı.

İlk Moğol imparatoriçesi olarak etkisini ustalıkla kullanarak sadece Cengiz Han’a değil, tüm imparatorluğa yön verdi.

Börte ve diğer Moğol kadınları, tarihte çoğunlukla göz ardı edilen, fakat imparatorluğun yükselişine büyük katkılar sağlayan gizli kahramanlar arasındaydı.

Börte kimdi ve nasıl bir rolü vardı?

1161 civarında, günümüzde İç Moğolistan olarak bilinen topraklarda Olkhonoud kabilesinde doğan Börte, daha çocukken, geleceğin büyük imparatoru Temüjin'e (daha sonra Cengiz Han olarak tanınacak) nişanlandı.

Hayatıyla ilgili detaylar sınırlı olsa da tarihçiler onun Borjigin kabilesinden Temüjin ile genç yaşta evlendiğini düşünüyor. Ancak bu evlilik kısa sürdü çünkü Börte, düğünlerinden kısa bir süre sonra Merkit kabilesi tarafından kaçırıldı.

O dönemde gelin kaçırma, kabileler arası rekabetin ve kan davalarının bir parçasıydı.

Merkitler, Börte’yi kaçırarak eski bir husumeti çözmeye çalışıyordu. Temüjin’in annesi Hö’elün, bir zamanlar bir Merkit’le evliydi; ancak, Temüjin’in babası Yesügei tarafından kaçırılarak Borjigin kabilesine getirilmişti. Bu, Merkitlerin unutmadığı bir yara olarak kalmıştı.

Kaçırılma olaylarında kadınlar çoğu zaman yeni kabilenin içinde tutulmaya zorlanırdı. Ancak Temüjin, geleneklerin ötesine geçerek farklı bir yol seçti. Yakın arkadaşı Jamukha’yı da yanına alarak Börte’yi kurtarmak için cesur bir hamlede bulundu.

Bu olay, Borjiginler ile Merkitler arasında açık bir savaş başlattı. Borjiginler galip geldi ve Cengiz Han, Merkit kadınlarını köleleştirerek 1200 yılında Merkit topraklarını ele geçirdi.

Birkaç yıl sonra, Temüjin, Moğollar olarak bilinecek birleşik kabileler federasyonunun lideri olarak Cengiz Han unvanını aldı.

Börte'nin kaçırılmasından başlayan bu olaylar, Moğol İmparatorluğu'nun temellerini oluşturan ve kabileleri birleştiren büyük bir güç mücadelesinin habercisiydi.

Moğol tarihinde etkili kadınlar

Temüjin, yıllar boyunca diğer kabileleri fethederek Moğolları savaşan kabileleri birleştiren ve geniş topraklar ele geçiren korkulan bir güç haline getirdi.

Bu süreçte, Börte onun baş eşi oldu. Zamanla, Temüjin en az altı kadınla evlenip yüzlerce cariye edindi ve en az 13 çocuğu oldu. Ancak Börte, onun ilk ve en çok sevdiği eş olarak diğerlerinden daha etkili bir rol oynadı.

Börte'nin baş eş olarak sorumluluğu, sadece kocasının yanında olmakla sınırlı kalmayıp, aynı zamanda onun genişleyen imparatorluğuyla ilgilenmeyi de gerektiriyordu.

Massachusetts Üniversitesi, Amherst'te tarih profesörü ve "Women and the Making of the Mongol Empire" kitabının yazarı Anne Broadbridge, Börte'nin öneminin geniş bir perspektiften görülebileceğini vurguluyor. Baş eşler, kendi ordularını veya hanelerini yönetme yetkisine sahipti ve genellikle devasa bir personel tarafından destekleniyordu. Bu kadınların haneleri, cariye ve daha az önemli eşlerden hayvan sürüleri, çobanlar, hizmetçiler ve güvenlik görevlilerine kadar geniş bir yelpazeye yayılabiliyordu.

Göçebe yaşam tarzı, hanelerin bir yerden bir yere hareket etmesini gerektiriyordu, ancak bu haneler oldukça büyüktü. Bu yapı, kadınların zenginliğini yansıtan tarihi kayıtlar bıraktı ve fethedilen halkların dikkatini çekti. Örneğin, Cengiz Han'ın torunu Kubilay Han döneminde, imparatorun dört eşinin haneleri, her biri 10.000 kişiye kadar hizmetçi ve personel içerebiliyordu. Eşler ayrıca, binlerce hayvan ve yüzlerce vagon ile seyahat ediyordu.

Bu geniş aile yapısı, Moğol İmparatorluğu’nun hem sosyal hem de ekonomik dinamiklerini şekillendiren önemli bir unsur oldu.

Temüjin’in imparatorluğu, sadece askeri güçle değil, aynı zamanda bu güçlü kadınların desteğiyle de inşa edildi.

Kurnaz bir stratejist

Börte’nin etkisi, yalnızca çocuklarına ve yurduna değil, Moğol İmparatorluğu’nun temellerine de uzanıyordu.

Moğol hiyerarşisinde kendine edindiği konum, ona Cengiz Han ile doğrudan ve özel bir iletişim kurma olanağı sundu.

Cengiz Han, siyasetten askeri stratejiye kadar birçok konuda Börte’nin görüşlerine başvuruyor, tavsiyelerine değer veriyordu.

Börte, bu güvenin sağladığı yetkiyi stratejik bir biçimde kullandı.

Cengiz Han’ın en yakın dostları bile, Börte’nin siyasi müdahalelerinden nasibini aldı. Bunlardan biri, Cengiz Han’ın gençliğinde kaçırılmasının ardından onun kurtarılmasına yardım eden ve zamanla Jadaran boyunun lideri olan Jamukha’ydı. Ancak, dostluklarının tehlikeye girdiğine dair işaretler görmeye başlayan Börte, kocasına bu ittifakı sona erdirmenin vaktinin geldiğini söyledi.

Sonunda, 1204’te Temuçin, Jamukha’yı savaşta mağlup etti ve onu idam ettirdi.

Börte’nin siyasi müdahaleleri yalnızca dostluklarla sınırlı değildi; diğer nüfuz sahibi kişilere de uzanıyordu.

Cengiz Han’ın sarayında kendine yer bulan şaman Teb Tenggeri, Temuçin’in iktidara geleceğine dair kehanette bulunmuştu. Ancak, şamanın Temuçin’in erkek kardeşine alenen hakaret etmesiyle Börte, bu davranışın affedilemez olduğunu belirterek kocasına şamanı ağır bir şekilde cezalandırmasını önerdi.

Tarihçi Donna Hamil’e göre, “Bu durumda lider, Börte’nin tavsiyesine uydu, halk içinde düzeni sağladı ve otoritesini güçlendirdi.”

Moğol kadınlarının gücü

Araştırmacı Broadbridge, Moğol İmparatorluğu’nun cesur kadınlarının tarih sahnesinde önemli bir yere sahip olduğunu savunuyor.

Arkeolojik kanıtlar yetersiz olsa da tarihi belgeler, Moğol eşlerinin önemli roller üstlendiğini işaret eder. Erkekler fetihlere girişirken, kadınlar hem savaş kamplarında savaşçılara destek oldu hem de imparatorlukla birlikte genişleyen yerleşim alanlarında günlük yaşamı yönetti.

Börte, zaman zaman elçi, bazen danışman, bazen de yönetici olarak Moğol İmparatoriçesi rolünü üstlendi.

İmparatoriçe, aynı zamanda ilk oğlu Cuci’nin Cengiz Han’ın değil, Merkitlerden onu esir alan bir adamın oğlu olduğuna dair söylentilere karşı dimdik durarak ailesini korudu.

Hayatı hakkında pek çok şey bilinmese de Börte’nin varlığı, Moğol İmparatorluğu’nun kuruluşunda ve günlük yaşamında kadınların oynadığı önemli bir figür olarak görülüyor.

Broadbridge, “Moğol İmparatorluğu’ndaki kadınlar olmadan bir imparatorluk olmazdı,” diyerek Börte ve diğer kadınların imparatorluğun hızla genişleyen dünyasında vazgeçilmez olduğunu belirtiyor.