Oligarklar nasıl doğdular, nasıl büyüdüler ve nasıl ölüyorlar?

Tarihsel arkaplan

1991’de Sovyetler Birliği’nin çökmesinin ardından Rusya, Devlet Başkanı Boris Yeltsin liderliğinde devlet güdümlü ekonomiden serbest piyasa ekonomisine doğru ilerleyen bir yola atıldı. Başkan Yeltsin, Batılı ekonomistlerin de içinde bulunduğu bir grubun danışmanlığında liberal ekonomiye geçiş adına ülke ticaretini yapılandırmaya başladı.

Ancak, Sovyet Birliğinin sosyalist ekonomisinden Batı dünyasının liberal ekonomisine geçmek büyük köklü değişimleri gerektiriyordu ve bu, sürecin çabucak tamamlanamayacağı anlamına geliyordu. Dolayısıyla Yeltsin yönetimi sağlam bir zemin oluşturabilmiş değildi.

Halk ve devlet arasında, hala Sovyetler Birliği yanlısı olanlar çoğunluktaydı ve bu yeni liberal sisteme geçişi zorlaştırıyordu.

1992 yılında Yeltsin çözümü IMF ile el ele vererek getirdi. Rusya ve IMF, “Şok Tedavisi” adında bir anlaşma imzaladı. Anlaşma, hızlı ve kapsamlı özelleştirmeler yoluyla komünist ekonomiden kapitalist ekonomiye geçişi sağlıyordu. Ülke, geniş çaplı bir özelleştirme furyasına kapıldı.

Özelleştirmeler iki safhada yapıldı. İlk safha, 1992’de devletin 148 milyon özelleştirme çekini halka dağıtması ile gerçekleşti. Bu senetler aracılığıyla insanlar açık artırmalarla özelleştirilen şirketlerden hisse satın alabildi.

Ancak ikinci safha özelleştirmeler bu kadar açık olmadı…

Oligarklar doğuyor

1994 yılına gelindiğinde ekonominin %70’i özelleştirilmişti ancak, en büyük ve değerli endüstriler hala devletin sahipliğindeydi.  1995 yılında Rusya, hiperenflasyon krizi ile karşı karşıya kaldı. Ekonomik krizin hat safhalara ulaştığı, insanların maaşlarını alamadığı bu süreçte Yeltsin'in ve onunla birlikte gelen ekonomik modelin popülaritesi azalmaya başladı; halk yönetimden memnun değildi.

1996 yılında Rusya başkanlık seçimlerinde Yeltsin’in karşısına, Rusya Federasyonu Komünist Partisi’nden Gennady Zyuganov çıktı. Halk, içinde bulunduğu ekonomik krizin çözümünü eskilerde mi arayacaktı?

Ekonomik krizin kasıp kavurduğu ülkeyi Zyuganov’a bırakmak tehlikesiyle karşı karşıya kalan Yeltsin yönetimi, özelleştirmelerin ikinci safhasıyla bir başka çözüm süreci başlattı.  1992’de halka dağıtılan senetler, bu kez daha gizli bir yürütmeyle “Hisse İçin Borç” programı altında dağıtıldı.

Oligarklar büyüyor

Ekonomik krizden kurtulmak adına henüz özelleştirilmemiş devlet endüstrilerinin hisseleri oligarklara satıldı. Böylece, ülke krizden kurtulurken oligarklar devletin önemli işletmelerinde büyük paylar elde etmiş oldu. Oligarklar ve devlet bütünleşmiş bir sürece başladı. Yeltsin’in seçimi tekrar kazanabilmesi için oligarklar destek gösterdi ve gösterdikleri destek karşısında devlet kademesine gün geçtikçe daha fazla yerleşmiş oldu. Şimdilerde milyarlarca dolara sahip olduğunu okuduğumuz Rus zenginlerinin birikimleri, bu dönemde edindikleri doğal kaynaklar ve kamu kaynakları hisselerinden geliyor.

1999 yılına kadar oligarklar, Rusya’nın Amerikan tarzı ekonomiyi ülkelerine getiren başkanlarının yanında oldular. Seçim kampanyalarına bağışta bulundular, uzman siyasal danışmanlar ile çalışmalar ayarladılar ve sahip oldukları televizyon kanallarında Yeltsin’i savundular.

Putin iktidara geldi

Yeltsin hastalığı nedeniyle siyaset sahnesinden çekilirken sıra Kremlin’de sadakatli olmasıyla bilinen Vladimir Putin’e geldi.

Önce başbakanlık daha sonra devlet başkanlığı görevlerinde bulunan Putin döneminde halk, oligark sınıfa karşı aldığı cephenin boyutunu iyice arttırmıştı. Zengin oligarkların varlığı halkı rahatsız ediyordu ve Devlet Başkanı Vladimir Putin, halkına “oligark sınıfın varlığını sonlandırmak” sözü verdi.

O meşhur toplantı…

2000 yılında, ülkenin toplam servetinin çoğuna sahip 21 oligark – iş insanı, Kremlin’e çağrıldı. Putin, oligarkların Yeltsin döneminde edindikleri gücün farkında olduğunu ancak artık işlerin değiştiğini anlatan bir uyarı toplantısı gerçekleştirdi. Oligarklara, Putin’e karşı çıkmamaları gerektiği kapalı kapılar ardında anlatıldı: buralar patronu artık Putin.

Bu toplantının güncel versiyonu geçtiğimiz mart ayının başlarında yapıldı. Ülkenin toplam hane halkı servetinin %40’a sahip ve net varlığı 100 milyon dolardan fazla olan 500 Rus, Putin tarafından bir Kremlin’e çağırıldı.

Rusya Devlet Başkanı, oligarklara “Ukrayna’yı işgal etmekten başka seçeneği kalmadığını” anlattı. Batı’nın yaptırım uyguladığı şirketlerle iş yapmayı bırakanların cezalandırılacağı uyarısında bulundu. Batı’ya karşı mücadelede oligarkların yaptırıma karşı koyması gerektiğini ve yaptırımlara maruz kalan şirketlere yardım edeceğini söyledi. Toplantıda olası bir muhalefet ihtimaline karşın göz dağı verildi.

Oligarklar ölüyor: son 3 ayda 6 Rus oligark öldü

Ölüm haberleri her ne kadar Rus basını tarafından “intihar” olarak adlandırılsa da İngiliz ve Fransız basınında çıkan haberler, bu ölümlerde Moskova’nın parmağı olabileceğini iddia etmeye başladı.

ABD, savaşın ortalarında Ukrayna’ya istihbarat bilgisi sağladığını zaten açıkça dile getirmişti. Ancak Rus oligark ölümlerinin gerçekleşmesinin hemen ardından ABD İstihbaratı, verdiği bilgilerin kesinlikle kişi bilgisi olmadığını çünkü bunu insan haklarını ihlal edeceğini bildiren bir açıklama yaptı. Zamanlaması göz önünde bulundurulunca bu açıklamanın özel bir anlamı olduğu aşikâr…

Peki o zaman Rusya, bu kişilerin bilgisini kendisi mi verdi? Onların öldürülmesini kendisi mi istedi? Eğer öyleyse neden?

1- Vladislav Avayev

Rusya'nın en büyük bankalarından biri olan Gazprombank'ın başkan yardımcısı Vladislav Avayev 18 Nisan'da Moskova'daki evinde hamile eşi ve kızıyla birlikte ölü bulundu. Avayev, eskiden Kremlin’de de görev yapmış ve Putin’e oldukça yakın bir isimdi.

Yetkililer 3 isimde de kurşun yaraları bulunduğunu ancak silahın Vladislav Avayev'in elinde olduğunu ifade etti. Evdeki incelemede toplam 13 kurşun bulunduğu ve evin içeriden kilitli durumda olduğu belirtildi. Buradan da oligarkın önce eşini ve 13 yaşındaki kızını öldürüp sonrasında da kendini vurduğu düşüncesine ulaşıldı.

2- Sergey Protosenya

Avayev’in ölümünün ardından 24 saat kadar geçmişti ki ikinci bir ölüm haberi duyuldu. Bu kez, kişisel serveti 433 milyon dolara yakın olan Sergey Protosenya, eşi ve kızıyla birlikte 19 Nisan'da Costa Brava'daki lüks kiralık villalarında ölü bulundu. Multimilyoner Protosenya'nın karısı Natalya ve 18 yaşındaki kızı Maria bıçaklanmış; kendisi ise yanında kanlı bir balta ve bıçak ile bahçede asılı haldeydi. İspanyol El Punta Vui gazetesinin bildirdiğine göre, Rus doğal gaz şirketi Novatek'in eski başkan yardımcısı üzerinde bir intihar notu da yoktu kan lekesi de.

İspanyol polisinin olayı intihar-cinayet olarak değerlendirmesinin ardından oligarkın oğlu Fedor Protosenya açıklama yaptı. Babasının ne annesine ne de kardeşine asla zarar verecek biri olmadığını söyledi:  

3- Alexander Tyulyakov

Yine Gazprombank’ın üst düzey bir yetkilisi olarak görev yapan Alexander Tyulyakov, Lenisky’deki bir kulübenin garajında asılı halde bulundu. Hazine bölümünün genel müdür yardımcısının yanında da bir intihar notu olduğu iddia edildi.

Leningrad bölgesi Araştırma Komitesi’nden bir yetkili, Gazprombank’ın güvenlik servisi çalışanları ve adli tıp uzmanlarının olay yerine polisten önce gittiğini ve olay yerini ablukaya alarak polisin girişini engellediğini söyledi. 61 yaşındaki Tyulyakov, on yıldır Gazprombank’ta çalışıyordu.

4- Vasili Melnikov

Vasili Melnikov, Rusya’nın en büyük altıncı şehri olan Nizhny Novgorod’daki lüks dairesinde, Ukrayna'ya yönelik askeri operasyonun başlamasından tam bir ay sonra, 24 Mart’ta, ölü bulundu. Polis, medikal şirket MedStom’a çalışan Melnikov'la birlikte eşi Galina ve iki oğlunun da ölü bulunduğunu açıkladı.

Melnikov’un da Avayev gibi önce ailesini öldürüp sonra intihar ettiği iddia edildi. Bu kez, aile fertlerinin hepsi bıçak darbeleriyle öldürülmüştü. Adli tıp görevlileri, Melnikov’un 41 yaşındaki eşi ile 10 ve 4 yaşlarındaki oğullarını öldürdükten sonra hayatına son verdiği sonucuna vardı.

Ukrayna merkezli medya kuruluşu Glavred’e göre, Melnikov’un şirketi Batı’nın Rusya’ya yönelik yaptırımları yüzünden ağır kayıplar yaşıyordu.

5- Mikhail Watford

Vasili Melnikov’un ölümünden 3 gün sonra bu kez enerji kralı olarak bilinen Mikhail Watford’un ölüm haberi geldi. 66 yaşındaki üç çocuk babası Mikhail Watford'un cansız bedenini İngiltere’nin Surrey kentindeki evinde, bahçıvanı tarafından garajda bulunduğunu açıklandı.

Yetkililer, iş insanının ölümünü çevreleyen koşulların şüpheli görünmediğini bildirdi, ancak yine de "açıklanamayacak" olarak nitelendirdiklerini söyledi.

6- Leonid Şulman

Leningrad’da bir evin banyosunda defalarca bıçaklanmış halde bulunan 60 yaşındaki Şulman da Gazprombank’ın üst düzey yöneticilerinden biriydi. Öldüğü sırada izinde olduğu bildirilen Şulman’ın elinde bir not bulunduğu açıklandı; ancak not kamuyla paylaşılmadı.

Bu ölümler ne anlama geliyor?

Oligarkların bu peşi sıra gelen ölümleri, doğal olarak konuyu Ukrayna Savaşı ile ilişkilendirmeyi düşündürdü. Ancak ölen oligarkların hiçbiri Ukrayna'nın işgali hakkında kamuoyuna eleştirel bir açıklama yapmamıştı. Aynı zamanda bu oligarkların kişisel olarak hiçbiri işgal sonrasında hazırlanan uluslararası yaptırım listelerinde yer almıyordu.

Rus petrol ve gaz endüstrilerinin en üst kademelerinden gelen multimilyoner oligarkların arka arkaya ölümleri üzerine İsveçli ekonomist Anders Aslund’un açıklamaları ışık tutucu nitelikte görünüyor: