Tokayev'in hedefi ne?

Kazakistan erken cumhurbaşkanlığı seçimine gidiyor. Cumhurbaşkanının yetki süresi ise 5 yıldan yedi yıla çıkartılıyor. 

Bu sürpriz açıklamayı geçtiğimiz gün Kazakistan Cumhurbaşkanı Kasım Cömert Tokayev yaptı. Tokayev, parlamentoda yaptığı konuşmada  seçime katılmak niyetinde olduğunu söyledi:

Tokayev, cumhurbaşkanının yetki süresinin 7 yıla çıkartılmasını ve aynı kişinin ikinci kez seçime katılmasının yasaklanmasını da önerdi. Oysa Haziran 2022’de ülkede kabul edilen Anayasa’da zaten bu yasak vardı.  

Tokayev ayrıca, 2023 senesinde parlamentonun alt kanadına da erken seçimlerin yapılacağını, bundan sonra hükümetin istifa edeceğini ve yeni hükümetin oluşturulacağını söyledi. 

Kazakistan Cumhurbaşkanı, seçim startını verdiği konuşmasında ocak olaylarında tutuklananlara af vadinde de bulundu. Ancak bu af devlete ihanet ve iktidarı güç yolu ile değişme suçlamaları ile yargılananlara uygulanmayacak.

Tokayev’in diğer vaatleri ise asgari ücretin yüzde 17 artırılması ve 53 milyar dolarlık Ulusal Fon’un yarısının çocukların hesabına aktarılması oldu.

Dolayısıyla, Kazakistan’da yeni siyaset mevsimi “Tokayev ne yapmaya çalışıyor” sorusuyla açıldı. 

Kazak politikacı Dosım Satpayev’in “Özgürlük” radyosunun Kazakistan bürosuna yaptığı değerlendirmeye göre,  erken seçim Tokayev ve ekibinin öngördüğü sıfırlama mekanizmalarından biridir:

“Elbette, bu, Rusya’da Putin’in yaptığı sıfırlama mekanizmasından veya Özbekistan’da Şevket Mirziyayev’in şu an yapmakta olduğundan çok farklı bir durum. Ancak aritmetik olarak bakarsak, yumurtalar aynı, sadece profil farklı. İki beş yıllık süre 10 yıl yapar. Tokayev ülkeyi 2019 senesinden beri yönetiyor. Yani 4 yıldır iktidarda. Şimdi ise seçime gidiyor ve belli ki kazanacak ve 7 yıl daha iktidarda kalacak. Bu, 10 yıldan biraz daha fazla yapıyor. Dolayısıyla, o, hem seçimi öne alıyor, hem görev süresini uzatıyor. Bu, iktidarda kalmayı uzatmanın yöntemlerinden biridir. Ve sebebi çok açıktır”. 

Satpayev’e göre, Tokayev’in bu adımı atmasının iki önemli nedeni var. Birincisi, iktidar 2024 senesindeki seçimlere kadar ülkede durumu kontrol altında tutabileceğinden emin değil:

“Toplumda sosyal gerilim, çok sayıda sosyo ekonomik sorunlar, jeopolitik riskler var. Tokayev ve çevresi popülaritesinin daha da düşeceğinden endişe ediyor. İktidar ülkede Anayasa referandumu ile bir nevi erken seçimin provasını yaptı. Bu referandum Tokayev’in seçim programıydı. Anayasa referandumu ile toplumun duyarlılığını ölçtüler. Ve herhalde Tokayev’in şimdiki nüfuzunun bir buçuk iki sene sonrakinden daha güvenli davranmaya olanak tanıyacağını düşündüler. Eylül konuşması,  sosyal, ekonomik, politik vaatler de seçim kampanyasının bir parçasıydı”. 

Saptayev’e göre, ikinci sebep Tokayev’in Nazarbayev taraftarlarının rövanşından endişe etmesidir. Zira kanlı ocak olaylarından sonra Nazarbayev’in çoğu taraftarları, akrabaları ve aile bireyleri görevden alındı, bazıları hakkında soruşturmalar başlatıldı:

“Bahar aylarından beri Cumhurbaşkanını destekleyen Telegram kanalları, uzmanlar, blog yazarları Nazarbayev taraftarlarının artık iktidara gelemeyeceği tezini işliyorlar.  Büyük olasılıkla, onlara topluma bu yönde mesaj vermeleri talimatı geldi. Mesaj ise öyle kolay ortaya çıkmadı. Endişe büyük. Tokayev bunu tehdit olarak görüyor ve seçimlerin 2024 senesinde yapılması durumunda iktidar içindeki rakiplerinin güçlenebileceğinden endişe ediyor.  Zira görevden almalara rağmen halen iktidar yapısı içinde yer alan şirketler başta olmak üzere her yerde Nazarbayevciler duruyor.  2024’e kadar onların hazırlanması korkusu da Tokayev’i erken seçim kararına zorlamıştır. Bu sürede kimse hazırlanmaya yetişemeyecek ve Tokayev’in senaryosu başarılı olacak”.

Bununla birlikte, Kazak politika uzmanı, Tokayev’in halen Nazarbayev’le anlaşmanın yollarını da aradığını vurguluyor

“Büyük olasılıkla, Nazarbayev’in çevresiyle görüşmeler sürüyor. Tokayev söylemek istediğini mart ayındaki konuşmasında söyledi ve biz o konuşmadan sonra Nazarbayev’in kamuoyu önüne çıkmaya başladığını gördük. Bazı akrabaları da ortaya çıkmaya başladı. Ben “dokunulmaz” isimlerin listesinin olduğundan eminim, ancak sanırım “teslim olmaya” hazır olanların da listesi hazırlanıyor. Tokayev ve ekibi şu an Nazarbayev ve çevresiyle kimin dokunulmaz, kimin günah keçisi olması konusunda pazarlık yapıyorlar. Tokayev’in eylül konuşmasında Nazarbayev’in adını bir kez bile anmamasının sebebi de bu olabilir”.

Dosım Saptayev, parlamento seçimleri için de aynı gerekçelerin geçerli olduğu görüşünde:

“Parlamento seçimlerini de rövanşistlerin hazırlığına fırsat bırakmamak için erkene alıyor. Kazakistan parlamentosu 2021 senesinde seçildi, o zaman daha Nazarbayev Nur Otan Partisinin lideriydi. Dolayısıyla, parlamentoya da Nazarbayev’in çok sayıda taraftarı girdi. Gerçi Nazarbayev’in kızı Dariga, katı taraftarı olan eski parlamento başkanı Nurlan Nimatulllin  gibi isimleri “temizlediler”, ancak  Tokayev bu parlamentonun kendisine sadakatinden emin değil. Parlamentoda bir yenileme yapmak ve kendi adamlarını parlamentoya sokmak istiyor”.

Kazak politikacıya göre, Tokayev’in “yeni Kazakistan” fikri aslında eski Kazakistan’ın kalbini taşıyor. Zira teklif edilen mekanizma Nazarbayev’in dönemindekinden çok farklı değil: “Nazarbayev de kendi iktidarını uzatmak ve meşrulaştırmak için referandum yaparak Anayasa’yı değiştirmişti. Tokayev de aynı yolla ilerliyor. Tokayev siyasi riskler ve kendi geleceği açısından bunun en uygun seçenek olduğunu düşünüyor. Ancak bu onun reklamını yaptığı  “Yeni Kazakistan” fikri ile çelişiyor. Bir yandan “eski alışkanlıklardan, süperbaşkanlık sisteminden kurtulacağız, oyun kurallarını değiştireceğiz, liberalleşeceğiz” diyor, ancak diğer yandan  kendi çıkarlarını devletin çıkarlarının üstüne koyduğu bir sistem kurmaya çalışıyor”.

Dosım Satpayev’e göre, Tokayev’in “Tek cumhurbaşkanlığı süresi iktidarın tekelleşmesi riskini düşürüyor” cümlesine de kuşkuyla yaklaşıyor:

“Biz daha 7 yılda ne olacağını bilmiyoruz. Nazarbayev de 90’lı yıllarda samimiyetle uzun zaman iktidarda kalmayacağını söylüyordu. 7 yıl Tokayev için uzun süre. Bu sene 69 yaşı oldu, 7 sene sonda 76 yaşında olacak. Bu sürede  farklı şeyler olabilir, mesela sağlık sorunları çıkabillir. Veya bu sürede ölürse, biz yeni bir ocak olayları ile karşı karşıya kalabiliriz.  Çünkü ülkede siyasi kurumları oluşturmadan, yargı bağımsızlığını sağlamadan, çalışma kapasitesi olan parlamento kurmadan yine de elit içi çatışmalarla karşı karşıya kalmamız kaçınılmaz olacak. Yine elitler arasında iktidar mücadelesi başlayacak. Bu ise ülkenin bölünmesine bile neden olabilir”. 

Kazak politikacı, ülkede halen ocak olayları konusunun güncelliğini koruduğunu söylüyor ve Tokayev’in bunu dikkate almak zorunda kaldığını vurguluyor:

“Halen daha Kazakistanlılar bu olaylar konusundaki sorularına cevap alabilmiş değiller. Tokayev ve etrafı bunu anlıyor. Tokayev ocak olayları konusunu arka plana itmeye çalışıyor, ancak tamamen görmezden gelemiyor. Af konusunu gündeme getirmesinin sebebi de budur. Ancak halen daha hayatını kaybeden insanlar ve kolluk kuvvetleri mensuplarının cezalandırılması konusunda tek cümlesini duymadık. Sadece seçim kampanyası kapsamında affı dillendiriyor. Yani “istediğinizi söyledik, dile getirdik. Araştırma yaptık, şimdi de affediyoruz, sakinleşin”  diyerek bu konuda kendisinden cevap bekleyen topluma sesleniyor. İktidarın açık soruşturma yapmayacağı malum, o yüzden de Tokayev’in af açıklaması yapmaktan başka çaresi yok. Çünkü halka kurşun atma kararının sorumluluğunu üzerine almak istemiyor. Ocak olaylarında insan ölümüyle sonuçlanan kararlarından dolayı kendini suçlu hissetmek istemiyor. Çünkü bu durumda kendisinin 2011’de Janaözen’de 17 kişinin ölümüne sebep olan müdahale kararını veren Nazarbayev’le aynı yere konulacağından korkuyor. Gerçi Nazarbayev de suçunu üstelenmemişti. O yüzden Tokayev bu konunun çok gündeme gelmesini istemiyor”.

Tokayev'in seçim pastasının katları

Forbes.kz sitesine konuşan uzmanlar da Tokayev’in aslında kendi yetki süresini azaltmadığına, arttırdığına dikkat çekiyor. 

Kazakistan-Alman Üniversitesi profesörü Rüstem Burnaşev’e göre, Tokayev’in “seçim pastası”nın birkaç katı var:

“Birinci kat artık açıklandı – Kazakistan’da cumhurbaşkanının iktidarda uzun süre kalma şansı artık yok. Anayasa’ya göre, bir kişi bir defa seçilebilir. Bu durumda 5 yıl çok az, çünkü siyasi süreç uzun zaman istiyor. Diğer kat ise hem Kazakistan’da, hem de diğer eski Sovyet ülkelerinde yasaların kolayca manipüle edildiği kattır. Tokayev kendi yetki süresini kısalttığını söylüyor, ancak aslında artırıyor.  Bu tür manipülasyon Özbekistan’da da yapıldı – İslam Kerimov arka arkaya yeniden seçilme hakkı kazandı. Şimdi de benzer riskten söz ediliyor. 

Burnaşev’e göre, Tokayev’in önerdiği fikir aslında mantıklı görünüyor:

“Yasalara uyarsak, iktidarın değişmesiyle ilgili sistemimiz güçlenecek. Bu ise sadece Kazakistan’da değil, tüm eski Sovyet coğrafyası ülkelerinde en önemli sorunlardan biri. 7 yıllık süre de mantıklı, yani 4 yıllık iki döneme yaklaşıyor. Ancak elbette, seçimler ne kadar sık yapılırsa, o kadar iyidir, çünkü cumhurbaşkanının kabul edilemez bir davranışı olduğunda durumu değişmeye fırsat verir. Özellikle de bizim gibi hem halkın, hem iktidarın siyasi kültürünün aşırı düşük olduğu ülkelerde 7 yıllık süre büyük risk”.

Orta Asya Demokratik Gelişim Vakfı Genel Müdürü Tolgana Umbetaliyeva da aynı görüşleri paylaşıyor:

“Evet, 5 yıl fikirleri gerçekleştirmek için yeterli değil, bunu ABD gibi büyük ülkelerin deneyimi de gösteriyor. 7 yıl ise sonuç elde edebilmek için yeterli süre - Ancak Tokayev 7 yıl sonra giderse ve yerine gelen cumhurbaşkanı bu kuralı değişmeye kalkmazsa ve iktidarda bir dönem kalırsa.  Büyük olasılıkla, Tokayev manzarayı değişmeye çalışıyor. Demokratik ülkelerde siyasi manzara duruma göre değişir, kurallar ise korunur. Biz ise şimdi cumhurbaşkanının iradesine göre kuralların değiştiğini görüyoruz”. 

Umbetaliyeva’ya göre, erken seçim ülkeden daha çok Tokayev’e lazım:

“Tokayev’in bazı fikirleri var, ancak onlar sistemli değil, stratejiye oturmamış ve en önemlisi, bu reformları gerçekleştirecek adamları yok. Strateji eksikliği olumsuz sonuçlar doğuruyor, güven kayboluyor. Bence, erken seçimler Tokayev’e kendi reformları için zaman kazanmak açısından gerekli.”

Cumhurbaşkanlığı süresinin bir dönemle sınırlanmasına gelince, Kazak uzmana göre, bu, halkın ruh halinden ve öfkeden kaçma arzusundan kaynaklanıyor:

“Toplum artık sürekli erken seçimlerden ve stratejilerini yeniden inşa etmeye çalışan politik güçlerden bıktı”.

Rüstem Burnaşev, Tokayev’in erken seçime özgüvenle katılacağını düşünüyor, çünkü diğer siyasi güçler bu seçime hazır değiller:

“Son bir yıldaki parti kuruculuğu süreci yeni muhaliflerin hatta yeni parti kurmaya bile hazır olmadıklarını gösteriyor. Tokayev bu son zamanlardaki güven tepkisini değerlendirecek ve görünüşe göre “alternatifsiz aday” olacak”…

Özetle, uzmanlara göre, Tokayev için aslında kısır döngü söz konusu. Kazakistan Cumhurbaşkanı bir yandan değişiklikler yapması, toplumu ikna etmesi gerektiğini anlıyor, diğer yandan siyasi ve ekonomik sistem üzerindeki kontrolü paylaşmak istemiyor. Topluma reform vaadinde bulunuyor, eski eliti ise korkutmamaya, kendisinden uzaklaştırmamaya çalışıyor.  Bu nedenle uzmanlar Tokayev’in erken seçimle kendi sorunlarını çözeceği, ülkenin ciddi ekonomik ve politik sorunlarını ise çözemeyeceği görüşünde birleşiyor. 

Konunun bir de dış politika boyutu var. Tokayev, Rusya’nın Ukrayna’ya topyekün saldırısının ardından cesur görünen ciddi hamleler yaptı. Sözde Donetsk ve Luhansk Halk Cumhuriyetlerini tanımayacağını söyledi, Ukrayna işgaline karşı tavır sergiledi. Ancak öte yandan Kazakistan Rusya’nın en önemsediği iki güvenlik ve ekonomi blokunun – Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü ve Avrasya İttifakı’nın en önemli üyesi konumunda bulunuyor. Ocak ayındaki olaylarda Tokayev’in Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü güçlerini ülkeye davet etmesi ise konunun hassasiyetini artıran en önemli noktalardan – Kremlin her fırsatta bunu Kazak lidere hatırlatmaktan çekinmiyor. Dolayısıyla,  Tokayev, Ocak Olayları ve arkasından yaşanan süreçte Nazarbayev’in gölgesinden çıkma şansı yakaladı, ancak bu şansı ona veren Rusya olduğu için Putin’in tuzağından kolay kolay kurtulması mümkün değil. 

Tokayev Türkiye, Çin, Azerbaycan, Orta Asya ülkeleri ile ilişkileri sıcak tutarak bir denge oluşturmaya çalışacak ve “ikinci Lukaşenko” olmamaya çalışacak, ancak yakın dönemde Kazakistan’ın Kremlin’in etki alanından çıkabileceğini düşünmek de fazla iyimserlik olur…