Atlantic Council: Türkiye, 2023 yılında Güneydoğu Avrupa ülkelerine gaz tedarik esnekliğine sahip olacak

Türkiye, birkaç yıldır bir doğal gaz ticaret merkezi olma arzusunu yüksek sesle dile getiriyor.

Ancak kamu sektörü devi BOTAŞ'ın son yıllarda yaptığı yatırımlar sayesinde Türkiye, Doğu Avrupa'nın en gelişmiş doğal gaz altyapısına sahip olmasına rağmen, gaz piyasasını çeşitlendiremediği için bu hedefe şimdiye kadar ulaşamadı.

Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin'in Türkiye'de bir gaz merkezi kurulmasına ilişkin son sözleri, teklifin özü konusunda hem Türkiye'de hem de Avrupa'da kamuoyunda büyük bir tartışmayı ateşledi.

Putin benzer bir açıklamayı 2018 yılında da Türkiye'yi bypass edecek bir transit hattı olarak tasarlanan projenin ikinci hattı olan TürkAkım boru hattının inşası sırasında yapmıştı.

Gelişmiş bir gaz merkezinin ana parametreleri likidite, gaz çeşitliliğinde rekabet ve gaz akışının herhangi bir engel olmaksızın ithalatı ve ihracatıdır. TürkAkım bu parametreleri karşılamadığı için projenin Türkiye'nin hub olma hedefine pek katkısı olmadı.

Diğer yandan Türkiye, bir yanda Batı ve Ukrayna, diğer yanda Rusya ile ilişkilerini dengeliyor olsa da, nihai olarak merkezlerin güvenilirliğini ve derinliğini belirleyen en önemli faktörün, dışarıdan gelen müdahaleler değil, liberal piyasa ilkeleri olduğunu hatırlamakta fayda var.

Doğal gaz, onlarca şirket tarafından serbestçe ithal edilmeli, ticareti yapılmalı veya ihraç edilmelidir. Bu tür bir ticaret yapısı, herhangi bir devlet müdahalesi olmadan bir referans fiyat oluşturabilir ve bir ülkeyi merkez haline getirebilir. Louisiana'daki Henry Hub, Birleşik Krallık'taki Ulusal Denge Noktası (NBP) ve Hollanda'daki Unvan Transfer Tesisi (TTF) bunun iyi örnekleridir.

Türkiye'de gaz dağıtım merkezi kavramı, devlet kurumlarının ve özel sektörün en azından prensipte üzerinde uzlaştığı bir konudur. Pandeminin enerji piyasalarına olumsuz etkileri, ardından Rusya'nın Ukrayna'daki savaşı nedeniyle gaz fiyatlarının fırlaması ve upstream faaliyetlere yatırım yapılmaması, hub konseptinin ülkede eski popülaritesini kaybetmesine neden oldu.

Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın Putin'in açıklamalarını sıcak karşılamasının ardından Türk Enerji Bakanı Fatih Dönmez, teklifin incelenmesi gerektiğini belirtti. Birkaç hafta sonra Dönmez, yıl sonuna kadar bir gaz merkezi yol haritasının tamamlanacağını ve önümüzdeki yılın başlarında Türkiye'de tüm paydaşları bir araya getirecek uluslararası bir konferans düzenleneceğini açıkladı.

Aslında bir merkez fikri, Türkiye doğal gaz piyasasının paydaşları tarafından uzun süredir konuşulan ve üzerinde çalışılan bir fikirdir. Türkiye'nin en büyük enerji STK'larından biri olan PETFORM 2013-2020 yılları arasında detaylı bir yol haritası hazırlayarak karar vericilere sundu.

Bu önerilerin bir kısmı gerçekleşti, bir kısmı da gerçekleştirilmeyi bekliyor. Bu yol haritası dört ana tema altında özetlenebilir.

1. Altyapı

Altyapı yatırımları ilk ve en önemli konu. 2013 yılında, Türkiye'de sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) terminallerinin günlük gönderme kapasiteleri 36 milyon metreküp (mcm)/gün ve şebekeye toplam gaz enjeksiyon kapasitesi 185 mcm/gün olup bu rakamlar kışın oluşan pik talebin karşılanmasına izin vermemekteydi.

Ancak bu durum, Kasım 2015'te bir Türk Hava Kuvvetleri uçağının bir Rus savaş uçağını düşürmesinden sonra dramatik bir şekilde değişti. O zamanlar Rusya, Türkiye'nin gaz talebinin neredeyse yüzde 55'ini karşılıyordu ve Rusya'nın payı kış mevsiminin zirve yaptığı dönemlerde yüzde 65'e kadar ulaşıyordu. Ancak savaş uçağı olayı, siyasi ilişkilerin gerginleşmesine ve böylece çeşitlilik ve esnekliğe yatırım yapmaya başlayan Türk karar vericiler arasında arz güvenliği endişelerinin artmasına neden oldu ve LNG, en hızlı ve en uygun çözüm olarak ortaya çıktı.

Devam eden yeraltı depolama yatırımları (Tuz Gölü ve Silivri) ile Türkiye'nin toplam arz kapasitesi 2023 yılında yaklaşık 150 mcm/gün artacak. Bu arada Sakarya Gaz Sahası'ndan çıkarılan gaz 2023 Mart ayında 10 mcm/gün akmaya başlayacak ve bu hacim 2025-2026'da 40 mcm/gün'e ulaşacak.

Boru hatlarını da hesaba kattığımızda, Türkiye'nin doğal gaz ithalat kapasitesi çok yakında 500 mcm/gün'ü aşacak ve bu rakam, Güneydoğu Avrupa'daki hiçbir ülkede olmayan eşi benzeri olmayan bir rakam.

Tüm bu yatırımlar dikkate alındığında Türkiye, 2023 yılı itibarıyla altyapı eksikliğinin ana sorun olduğu Güneydoğu Avrupa ülkelerine, kışın en soğuk günlerinde bile gaz tedarik edebilecek esnekliğe sahip olacaktır.

Bunun için komşu ülkelerle arabağlantı anlaşmaları imzalanması, LNG terminalleri ve yer altı depolama gibi önemli altyapıların üçüncü şahıslara açılması ve bunların serbest piyasa ilkelerine dayalı olarak kullanılmasının sağlanması, sınır ötesi gaz ticaretini canlandırabilir ve Türkiye'nin bir gaz merkezi rolünü güçlendirebilir.

2. Düzenlemeler

Türkiye'nin Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu, ülkenin bir gaz merkezi haline gelmesine yardımcı olabilecek yasama süreçlerinin tamamlanmasında proaktif olmuştur.

Bunlar, spot ithalattan sürekli gaz ticaret platformlarının kurulmasına ve ithalat lisansı süreçlerinin basitleştirilmesinden spot ve vadeli işlem piyasalarının kurulmasına kadar uzanan önlemleri içermektedir. Gaz piyasası kanunu ve LNG terminallerinin üçüncü şahıslara açılmasına ilişkin düzenlemelerin uygulanmasına dayalı olarak BOTAŞ'ın ithalat ve yurtiçi satışlardaki pazar payının azaltılmasına yönelik adımlar atılabilir.

Bu önlemler, daha fazla tüccarı gazlarını satmaya ve tüketicileri çeşitli sözleşmeler ve finansal araçlar yoluyla risklerini yönetmeye çekecek ve sonuçta bir Türk gaz merkezinin derinliğini ve likiditesini artıracaktır.

3. Bağımsızlık

BOTAŞ'ın Türkiye'nin en büyük gaz ithalatçısı ve toptancısı olmasının yanı sıra tek iletim sistemi işletmecisi olması sorunludur. Tıpkı gelişmiş merkezleri gibi Türkiye'nin de iletim sistemi operatörünün bağımsız bir şirket olmasına ihtiyacı var.

Mülkiyet ayrıştırması, ticari gizlilik koşullarında tüm taraflara hizmet veren en uygun yapı olacaktır. Bu nedenle iletim sistemi işletmecisinin BOTAŞ'ın mevcut yapısından ayrılarak bağımsız hale gelmesi gerekmektedir.

4. Ticari başlıklar

2001 yılında yürürlüğe giren doğal gaz piyasası kanunu piyasanın serbestleştirilmesi için net hedefler koymasına rağmen bugüne kadar çok azına ulaşılmıştır. Türkiye'nin ithalat ve yurt içi satışının yüzde 90'dan fazlası BOTAŞ tarafından gerçekleştiriliyor.

Zaman zaman ihracatın desteklenmesi, elektrik fiyatlarının düşürülmesi, konut tüketicilerinin korunması gibi çeşitli amaçlarla yapılan toplu sübvansiyonlar, piyasadaki fiyat oluşumunu tamamen bozmaktadır. LNG terminallerinin fiilen üçüncü şahıslara kapatılması, Yunanistan ve Bulgaristan ara bağlantılarının ihracata kapatılması ve BOTAŞ'ın baskın rolü likiditeyi kısıtlamaktadır.

Bu da işlemleri azaltmakta ve Türkiye'nin merkez olmasının önündeki en büyük engel olan referans fiyat oluşumunu engellemektedir. Ticaret engelleri ortadan kalktıktan sonra uzun vadeli bir doğal gaz referans fiyatı oluşturulabilir ve Türkiye hızla merkez olma yolunda ilerleyebilir.