F-35 programında derin kriz: Maliyetler artıyor, TR-3/Block 4 gecikiyor, motor modernizasyonu tıkanıyor

Başlangıçta yaklaşık 10,6 milyar dolar olarak planlanan paket, bugün 16,5 milyar dolar seviyesine yükselmiş bulunuyor.

Programın tamamına bakıldığında; 2001’de 233 milyar dolar olarak öngörülen toplam maliyet, 2023 itibarıyla 485 milyar dolara ulaşmış durumda. Uzun vadeli hesaplamalar ise kullanım, bakım ve altyapı giderleriyle birlikte programın toplam maliyetinin 2 trilyon doları aşabileceğini gösteriyor.

TR-3/Block 4: Gecikmeler, kapasite kısıtları ve kabul sorunları

Yeni uçuş bilgisayarı, gelişmiş radar, sensör paketi ve yazılım mimarisi gibi kritik alt sistemleri içeren TR-3/Block 4 paketi, takvimde yıllarca geriye düşmüş halde.

Yazılım istikrarsızlığı nedeniyle ABD Savunma Bakanlığı uçak kabulünü durdurdu ve modernizasyonu tamamlanmamış yüzden fazla uçak hangarlarda bekletiliyor. Pentagon, gecikmeler nedeniyle “kısıtlı TR-3/Block 4 paketi” uygulamaya geçti; bu kapsamda teslim edilecek uçaklar tam muharip kabiliyete sahip olmayacak.

Orijinal takvime göre 2021–2022’de tamamlanması planlanan yükseltme, mevcut hesaplamalara göre 2026’dan önce hayata geçirilemeyecek. Hâlihazırda envanterde bulunan binin üzerindeki F-35 için ise geniş ölçekli bir yeniden donatım planlanmıyor.

Motor modernizasyonunda tıkanma

Pratt & Whitney F135 motoru için geliştirilen iki kritik program—ECU (Engine Core Upgrade) ve PTMU (Power Thermal Management Upgrade)—beklenen ilerlemeyi kaydedemiyor.

PTMU için gerekli ileri düzey teknolojilerin testleri hâlâ tamamlanmadı; üretim aşamasına geçişin ancak 2033 civarında mümkün olabileceği değerlendiriliyor. Bu durum, F-35’in daha yüksek güç ve soğutma gereksinimi duyacak yeni nesil aviyonik paketlerini taşıma kapasitesini doğrudan etkiliyor.

Motor modernizasyon projelerinin toplam maliyetinin en az 4,5 milyar dolar seviyesinde olduğu öngörülüyor.

Üretim ve teslimat zincirinde darboğaz

2024 yılında 110 adet tamamlanmış F-35 uçağı bulunmasına rağmen, TR-3 sorunları nedeniyle teslimatlar tamamen durdu.

Son yıllardaki program performansına bakıldığında; 2018–2023 döneminde çok sayıda teslimatta gecikme yaşandı ve 2023’te teslim edilen uçaklarda ortalama gecikme süresi 65 günü buldu.

Ayrıca TR-3/Block 4 yükseltmesi için gereken yaklaşık 1.600 bileşen de dâhil olmak üzere toplam 4.000 parçanın temininde yaşanan sorunlar, üretim hattındaki uçakların birikmesine neden oluyor.

Performans teşvik sistemine eleştiri

ABD Sayıştayı’nın (GAO) raporuna göre, üretici firmalara uygulanan bonus-ceza sistemi işlevini yerine getirmiyor. Gecikmelere rağmen üreticilerin yüksek performans bonusları almaya devam etmesi, sistemin etkinliğinin sorgulanmasına yol açtı.

Örneğin; bir üretim lotunda teslim edilen 93 uçağın 29’unda gecikme yaşanmasına rağmen kesinti oranı yalnızca yüzde 7 ile sınırlı kaldı. GAO, teşvik yapısının “daha hızlı ve kaliteli üretime yönlendirmede yetersiz kaldığını” vurguladı.