İran ve İngiltere'nin çalkantılı ilişkilerinin yakın tarihi

Yıllardır gergin olan İngiltere-İran ilişkileri, İran makamlarının İngiliz-İran uyruklu Alireza Akbari'yi suçlamaları reddettiği halde casusluktan idam etmesinin ardından yeniden gündeme geldi.

İran, eski Savunma Bakan Yardımcısı'nın İngiliz istihbarat ajansı MI6'e casusluk yaptığını iddiasıyla idam etti.

Çifte vatandaşlığı bulunan Akbari'nin idamından sonra İngiltere Başbakanı Sunak ve Dışişleri Bakanı Cleverly olayı "barbarca" ve "kabul edilemez" olarak nitelendirdi.

Peki İran ve İngiltere'nin yakın tarihteki ilişkileri nasıl?

Kısaca bir göz atalım.

1953 - İngiltere ve ABD, milliyetçi Başbakan Muhammed Musaddık'ın devrilmesi ve Şah Muhammed Rıza Pehlevi'nin yeniden iktidara gelmesi için açık destekte bulundu. 

Devrim öncesi

1979 - Ayetullah Humeyni önderliğinde yapılan İran İslam Devrimi, ABD-İnigltere destekli Şah'ı devirdi.

Devrim sonrası

1980 - Devrimden sonra İngiltere Tahran'daki büyükelçiliğini kapattı.

1988 - İngiltere, İran ile diplomatik ilişkilerini yeniden kurdu.

1989 - İran Dini Lideri Ayetullah Humeyni, "Şeytan Ayetleri" adlı kitabında İslam'a küfrettiği ve Müslümanları hedef aldığı için İngiliz yazar Salman Rüşdi'yi öldürmeye çağırdı ve İngiltere ile ilişkileri keseceğini belirtti.

1990 - Kısmi diplomatik ilişkiler yeniden sağlandı.

1994 - İngiltere, İran'ı yasadışı İrlanda Cumhuriyet Ordusu (IRA) ile temas kurmakla suçladı. İran bu suçlamayı reddetti ancak ilişkiler yine kötüleşti. İran ve İngiltere, IRA meselesi yüzünden birbirlerinin diplomatlarını sınır dışı etti.

1999 - İran, Tahran ile İngiltere arasındaki ilişkilerin tekrardan büyükelçilik düzeyine yükseltildiğini açıkladı.

Eylül 2001 - İngiltere Dışişleri Bakanı Jack Straw, 11 Eylül 2001'de ABD'ye düzenlenen saldırıların ardından uluslararası "terörle mücadele" koalisyonunu güçlendirmek için İran'ı ziyaret etti.

2004 - İran, Irak'tan kendi sularına giren sekiz İngiliz askeri personelini tutukladı. Daha sonra serbest bıraktı.

2005 - İngiltere, İran'ın veya İran destekli Lübnanlı milis Hizbullah'ın Irak'ta İngiliz askerlerine karşı yol kenarına yerleştirilen bombalarda kullanılan teknolojinin kaynağı olduğuna dair kanıtlar bulduğunu açıkladı. Tahran bu suçlamayı reddetti. Aynı yıl İran, İngiltere'yi İran'da altı kişinin ölümüne neden olan bombalı saldırıların arkasında olmakla suçladı. Bunu da Londra reddetti.

Haziran 2007 - İran Dışişleri Bakanlığı, Salman Rüşdi'ye İngiliz şövalyeliği verilmesini protesto etmek için İngiliz Büyükelçisini çağırdı.

Haziran 2009 - İngiltere, İran'ın tartışmalı nükleer programı nedeniyle Batı'nın uyguladığı yaptırımlar kapsamında İran varlıklarını dondurdu. Aynı ay, İngiltere, Dini Lider Ayetullah Ali Hamaney'in İngiltere'yi İran'ın düşmanları arasında "en hain" olarak nitelendirmesinin ardından İran'ı protesto etti. 

2011 - İngiltere, İran'a mali yaptırımlar uygulayarak tüm Birleşik Krallık finans kurumlarına İranlı mevkidaşları ve İran merkez bankası ile iş yapmayı durdurma emri verdi. İran'ın Koruma Konseyi, İngiltere ile bağları azaltan bir meclis yasa tasarısını onayladı.

Kasım 2011 - İngiltere, İran'ın Londra'daki büyükelçiliğini kapattı ve personelini sınır dışı etti.

2015 - İran, ABD, İngiltere, Fransa, Almanya, Rusya ve Çin ile nükleer anlaşmaya vardı.(Viyana Anlaşması) Anlaşmaya göre İran, birçok yabancı yaptırımın kaldırılması karşılığında nükleer programında kısıtlamaları kabul etti. İran, İngiltere'nin diplomatik bağları yeniden kurmasından saatler sonra Londra'daki büyükelçiliğini yeniden açtı.

Mayıs 2019 - Twitter, İran Dini Lideri Ayetullah Ali Hamaney'in hesabını askıya aldı.

Ağustos 2022 - Salman Rüşti, New York eyaletindeki bir edebiyat etkinliğinde sahnede bıçaklandı. İran Dışişleri Bakanlığı, kimsenin Tahran'a karşı suçlamalarda bulunmaya hakkı olmadığını söyledi. Bazı İranlı radikal gazeteler Rüşdi'nin saldırganını açık şekilde övdü.

Ekim 2022 - İngiltere, Rusya'ya Ukrayna'daki hedeflere saldırmak için kullandığı İHA'ları tedarik ettiği için üç İranlı askeri figüre ve bir savunma üreticisine yaptırım uyguladı.

Aralık 2023 - İran Devrim Muhafızları, hükümet karşıtı protestolar nedeniyle İngiltere ile bağlantılı yedi kişiyi tutukladı.

Ocak 2023 - İran, eski İran Savunma Bakanlığı Yardımcısı olan hem İngiliz hem İran uyruklu Alireza Akbari'yi İngiltere için casusluk yaptığı suçlamasıyla ölüm cezasına çarptırdı ve idam etti. İngiltere durumu "barbarca" ve "kabul edilemez" olarak nitelendirdi.

Kaynak: Reuters