The Middle East Forum: İran ve Rusya'nın artan işbirliği ve Batı'nın yaklaşımı

Hem Rusya hem de İran'ın Suriye ile derin, çok yönlü ve uzun süredir devam eden bağlantıları var. Soğuk Savaş sırasında Şam, Sovyetler Birliği'nin en sadık Orta Doğu müttefiki olarak ortaya çıktı ve 2000'lerde Vladimir Putin Moskova'nın bölgesel üstünlüğünü yeniden kurmaya çalışırken bu ilişki yeniden canlılık kazandı.

Bu arada, 1979 İran devrimi Tahran'ın ABD yanlısı yönelimini tersine çevirdi. Hafız Esad'ın Suriye'si, İran İslam Cumhuriyeti'ni tanıyan ilk Arap devleti ve Irak'a karşı 8 yıllık savaşında (1980-88) İran'ı destekleyen (Libya dışında) tek Arap devletiydi. Sonraki on yıllarda Tahran, Şam ile siyasi, ekonomik ve askeri bağlarını yoğunlaştırdı.

Suriye iç savaşı, Moskova ve Tahran'ın Şam ile ilişkilerinde yeni bir dönem başlattı ve her iki devlet de Suriye'deki siperlerini derinleştirmek için çatışmaya askeri müdahaleyi kullandı. Ve Ukrayna işgali, Moskova'yı Suriye'den herhangi bir şekilde kopmasına yol açmak yerine Tahran'ın askeri desteğine bağımlı hale getirirken, bu stratejik yeniden yapılanma genel olarak İran-Rusya güvenlik işbirliğini ve özel olarak da Suriye'de yoğunlaştırdı.

Bunun, yalnızca Suriye'de on yıl süren İsrail-İran "sessiz savaşı" için değil, tüm Ortadoğu için geniş kapsamlı sonuçları olacaktır.

Rusya, İran ve Suriye

Haziran 2000'de babasının ölümünün ardından Beşar Esad'ın yükselişi, Tahran'ın hassas güvenlik ve savunma konularıyla ilgilenmesi ve Lübnan'daki vekili Hizbullah'a silah aktarmak için Suriye topraklarını kullanması ile Suriye-İran ilişkilerini yeni zirvelere taşıdı.

2004'te Şam ve Tahran, iki yıl sonra karşılıklı savunma paktına yükseltilen stratejik bir işbirliği anlaşması imzaladılar ve bunu Mart 2007'de bir başka askeri işbirliği anlaşması izledi. İran'ın kolları Suriye'nin siyasi, kültürel ve ekonomik alanlarda Şam, Hizbullah ve Hamas ile birlikte Tahran liderliğindeki, Batı karşıtı (esas olarak ABD karşıtı) ve İsrail karşıtı "direniş ekseni"nin ana direği olarak ortaya çıktı.

Rusya'nın ayak izi daha hafifti ama daha az önemli değildi. Moskova'nın Sovyet sonrası Orta Doğu'dan kısmen geri çekilmesini 2005 yılına kadar tersine çevirmek isteyen Putin, Şam'la bir atılım gerçekleştirmişti. Aynı yılın Ocak ayında Beşar, Moskova'ya ilk seyahatini yaptı ve burada Suriye'nin Sovyet döneminden kalma 13,4 milyar ABD doları tutarındaki borcunun yüzde 73'ünü silmek ve son iki yılda büyük ölçüde azalan silah ve savaş malzemesi akışını yeniden canlandırmak için bir anlaşma imzaladı.

Sonuç olarak, Moskova, 2007-12'de Suriye'nin silah alımlarının yüzde 78'ini oluşturuyordu ve iç savaşın patlak vermesinden önceki iki yılda toplam 20 milyar dolarlık silah satışı gerçekleşti. Moskova'nın Suriye ordusuna kapsamlı askeri yardım, eğitim ve bakım sağladığı Soğuk Savaş yıllarında, Ruslar ve Suriyeliler arasında evlilikler oldukça yaygındı.

Öyle ki, binlerce Rus vatandaşı, iç savaşın patlak vermesiyle Suriye'de hala yaşıyordu ve Suriye güvenlik teşkilatındaki pek çoğu Rusça konuşabiliyordu.

Suriye İç Savaşı

Tahran, Mart 2011'de rejim karşıtı ayaklanmaların başlangıcından itibaren Esad'a birçok cephede sarsılmaz ve sürekli destek verdi. Ancak bunun bedeli büyük oldu. Kriz hızla tam teşekküllü bir iç savaşa dönüştüğünde, İranlılar Şam'a, ham petrol ihtiyacının çoğunu karşılayan ertelenmiş ödemeyle, 2013-18'de ayda ortalama iki milyon varil olan önemli miktarlarda petrol sağladı.

İranlılar ayrıca BM kararlarını ihlal ederek Suriye ordusuna (ve Hizbullah'a) silah sağladılar ve hem düzenli İran ordusundan hem de İslam Devrim Muhafızları Kolordusu'ndan (IRGC) ve vekil Şii milislerden binlerce asker konuşlandırdılar.

İran müdahalesinin kesin mali maliyeti belirsizliğini koruyor, ancak Mart 2020'de İran parlamentosunun ulusal güvenlik komitesinin bir üyesi Tahran'ın 2011'den bu yana Suriye'de yaklaşık 20-30 milyar dolar harcadığını ortaya çıkardı.

Aynı yıl ABD Dışişleri Bakanlığı tarafından hazırlanan bir rapor İran 'ın, son sekiz yılda "Esad rejimini desteklemek ve Suriye, Irak ve Yemen'deki diğer ortaklarını ve vekillerini desteklemek" için 16 milyar doların üzerinde bir miktar harcadığını belirtti. Bu rakam İran'ın yıllık bütçesinin yaklaşık yüzde 5'i anlamına geliyordu.

Moskova'nın çatışmanın ilk yıllarındaki müdahalesi Tahran'ınkinden daha sınırlıydı, ancak daha az önemli değildi. Başından beri kuşatma altındaki Esad rejimine destek veren Ruslar, Suriye ordusunu silahlandırdı ve rafine petrol ürünleri karşılığında ham petrol almayı kabul ederek ve Suriye'nin iflasını önlemek için kredi sağlayarak Şam'ın çökmekte olan ekonomisini desteklemeye çalıştı.

En önemlisi, Moskova, Tahran'daki uluslararası tecrit edilmiş rejimin sağlayamadığı hayati siyasi ve diplomatik desteği sağladı. Özellikle de Ağustos 2013'te Esad rejiminin kendi vatandaşlarını gazla öldürmesinin ardından BM Güvenlik Konseyi'nin ve Batı askeri misillemesinin önlenmesi sağlayarak Esad'a büyük destekde bulundu.

Eylül 2015'te Esad'ın devrilmesini önlemek için askeri müdahalede bulunan Moskova, esas olarak bir hava harekatına ve artan deniz mevcudiyetine odaklanan nispeten hafif bir ayak izine sahip olmaya çalıştı. Bunu yapmak için Ruslar, kuzeydoğudaki Tartus limanını ve Khmeimin hava üssünü genişletti ve Suriye'ye S-300 karadan havaya füzeleri ve daha sonra daha gelişmiş S-400'lerini burada konuşlandırdı.

Moskova'nın askeri müdahalesinin maliyeti, mutlak olarak Tahran'ınkine benzer olsa da, tahmini olarak yılda 2 milyar dolar olarak gerçekleşti. Rusya'nın daha büyük savunma bütçesine ve genel olarak daha büyük ekonomisine göre bu daha küçük bir rakamdı. Ayrıca, Rusya'nın insan sayısı çok daha düşüktü.

Sonuç olarak Moskova ve Tahran, Suriye ve ötesinde kendi konumlarını sağlamlaştırırken, Esad rejimini birden çok cephede desteklemeyi içeren farklı ama birbirini tamamlayan hedeflerin peşinden gitti.

Suriye'nin geleceği konusunda rekabet

Gözlerini Suriye'nin ekonomik kaynaklarına dikmiş olan Moskova ve Tahran, çatışmalar yatışırken petrol ve gaz, fosfat, telekomünikasyon, tarım, turizm, emlak ve diğer alanlarda sözleşmeler için rekabet etmeye başladı. Hatta yerel işletmelerle filizlenen ittifaklarını desteklemek için her birinin ayrı ayrı özel bir iş konseyi kurduğu bildirildi.

Bu rekabetin ne ölçüde daha derin bir stratejik anlaşmazlığı yansıttığını değerlendirmek zor olsa da mevcut bilgiler, Rusların İranlılardan daha iyi anlaşmalar elde ettiğini gösteriyor.

Örneğin, Haziran 2018'de Stroytransgaz, Suriye'nin fosfat endüstrisine çoğunluk erişimini sağladı. Aslen Rus devleti Gazprom'un bir yan kuruluşu olan Stroytransgaz, şimdi Rusya'nın 2014 Kırım ilhakından sonra ABD Hazinesi tarafından yaptırım uygulanan oligark Gennady Timchenko tarafından kontrol ediliyor. Bu, ister bazı gözlemcilerin iddia ettiği gibi Tahran'ı pazarın dışına iten daha geniş bir eğilimi yansıtsın, ister Suriye'nin bir Rus şirketini İranlı rakibine tercih etmesinin tek seferlik bir tercihi olsun, esas itibari ile rekabeti gözler önüne seriyor.

Tüm bunlarla birlikte, Moskova ve Tahran'ın Esad onlara ihtiyaç duyduğu sürece Suriye'den ayrılma olasılığı düşük olmakla kalmıyor aynı zamanda daha geniş anlamda bir ortaklığa dönüşüyor.

Ukrayna faktörü

Moskova'nın Ukrayna işgalinin ilk aylarında, bazı raporlar aceleyle Rus kuvvetlerinin Ukrayna harekatını desteklemek için Suriye'den çekildiğini ve IRGC ve Hizbullah güçlerinin boşalan Rus üslerini ele geçireceğini ileri sürdü.

Aslında, Rus kuvvetlerinin anlamlı bir şekilde geri çekilmesi gerçekleşmedi. Sadece bazı Wagner Gruplarının ve muhtemelen bazı askeri polis birimlerinin taktiksel olarak yeniden konuşlandırılması gerçekleşti.

Politik olarak Moskova, Suriye krizine yönelik uzun süredir devam eden politikasını sürdürüyor. Haziran 2022'de Putin'in Suriye özel temsilcisi Alexander Lavrentiev, Suriye'deki bir "uzlaşmanın" Moskova için bir öncelik olmaya devam ettiğini ve ülkeye olan ilgisinin azalmadığını vurguladı.

5 Ağustos 2022'de Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ile tatil beldesi Soçi'de yaptığı görüşmede Putin, konuğunu Esad ile yeniden doğrudan temas kurmaya ikna etmeye çalıştı.

Erdoğan böyle bir hamleyi o dönemde erken bulsa da, yavaş yavaş bu olasılığı kabul etmeye başladı. Kasım ayı sonlarında, Türkiye'nin Suriye ile normalleşme firkine Mısır da eklendi ve 2022 FIFA Dünya Kupası açılış töreninde Mısırlı Abdülfettah Sisi ile Erdoğan ayak üzeri görüştü.

Aynı ayın başlarında, Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov Umman'ı ziyaret etti ve burada Ürdünlü ev sahipleriyle çatışmayı sona erdirme ve Suriye'yi yeniden Arap Ligi'ne dahil etme olasılıklarını görüştü.

İstihbarat raporlarına göre ziyaretten önce Moskova, Umman'a Ukrayna savaşının Suriye'de tehlikeli bir boşluk yaratmayacağına dair güvence vermek için adımlar atmıştı. Bu amaçla Ruslar, Şii milislerin bölgeye yerleşmesini önlemek için sınırın Suriye tarafında askeri polis devriyelerini artırdı.

Aslında Esad'ın sekiz yıl önce Kırım'ın ilhakını onayladığı gibi Ukrayna işgalini desteklemesi şaşırtıcı değil.

Şam, BM Genel Kurulu'nun Mart ve Ekim 2022'de işgali neredeyse oybirliğiyle kınamasına karşı Moskova'yı destekleyen çok az sayıda hükümet arasındaydı. Suriyeliler ayrıca ilhak edilen Donetsk ve Luhansk bölgelerinin bağımsızlığını da tanıdı ve Esad, işgalden sonra Putin'i tebrik etmek için aradı.

Hatta Esad rejimi bu görüşü desteklemek için Lazkiye, Tartus ve Şam'da Rusya yanlısı birkaç miting düzenledi ve burada katılımcılar Rusya'ya desteklerini dile getirdiler.

Tahran, ABD başkanı Joe Biden'ın İsrail ve Arap liderlerle görüşmek üzere Orta Doğu'ya yaptığı geziden günler sonra, Temmuz 2022'de Putin'e kırmızı halı serdi ve misafir etti. Bu, Rusya cumhurbaşkanının işgalden bu yana eski Sovyetler Birliği dışına yaptığı ilk geziydi ve onun İran ile bağları geliştirmeye verdiği önemi vurguladı.

Çözüm

Hem Moskova hem de Tahran farklı nedenlerle, Suriye'deki varlığını daha geniş amaçlar için bir araç olarak görüyor. Bu varlık, Rusya'nın Doğu Akdeniz'deki askeri varlığını pekiştirmesine izin verirken, İran'ın bölgedeki emelleri için hayati önem taşıyor.

Suriye iç savaşı, zaman zaman taktiksel anlaşmazlıklara ve koordinasyon güçlüklerine rağmen Rusya-İran stratejik bağlarının pekişmesine yol açtı ancak Ukrayna savaşı bu ilişkiyi tamamen yeni bir düzeye taşıdı.

Ulusal Güvenlik Konseyi sözcüsü John Kirby'ye göre Moskova, Ukrayna'daki başarısız macerasını yeniden canlandırmak için çaresizce Tahran'ın askeri destek arıyor.

Bu birliktelik, İranlıların Suriye'deki varlığını derinleştirmelerine izin vermenin yanı sıra, Tahran'ın nükleer silah çabalarının hızlanmasına da sebep olacaktır.

ABD'nin yıllardır Suriye'ye verdiği önceliği kaldırması ve son zamanlarda Esad rejimine zımnen boyun eğmesi, Rusya ve İran'ın yıllardır süren Suriye iç savaşından galip çıkmasına izin veriyor.

Washington'un Suriye'deki durumu etkilemek için yapabileceği fazla bir şey olmasa da, yine de Esad rejimine petrol sağlayan İranlı oluşumlara yaptırım uygulayabilir ve İran enerjisini Lübnan'a yönlendrime girişimlerine karşı koyabilir.

Bu arada Batı, hem Suriye'deki güç boşluğunu doldurmak hem de Kiev'in savaşı kazanmasını sağlamak için yeni bir aksiyon planı belirlemeli. Batı'nın atacağı hamleler, Moskova'nın Suriye'deki stratejik konumunu ve Tahran'la ortaklığını etkileyecektir.