I. Elizabeth dönemi İngilteresi'nin İslam dünyası ile sıcak ilişkisi

Birçok insanın doğduğu köy veya kasabanın dışına nadiren seyahat ettiği bir dönemde, 15. yüzyılın sonları ve 16. yüzyılda İngiltere'nin tarımsal Anglo-Sakson geleneklerinin zamansız ritimleriyle tanımlandığı varsayılır.

Sadece beyaz ve Hıristiyan. Henry VIII 1530'larda Roma'dan ayrılması bile, ülkenin taşralarındaki günlük yaşamla çok az ilgisi olan yüksek Avrupa siyasetini içeren dini bir tartışma olarak görülüyordu.

Londra dışında yaşayan pek çok insan için bu tablo doğru olabilir ancak son yıllarda yapılan tarihi araştırmalar, bu hassas adanın Avrupa'nın da ötesinde daha geniş bir dünya ile olan ilişkilerinin çok daha karmaşık bir hikayesini sunmaya başladı.

Bu tür ilişkilerin günümüzde özel bir yankı uyandıran en çarpıcı örneklerinden biri, İngiltere'nin İslam dünyasıyla uzun süredir devam eden karşılaşmasıdır.

İngiliz-İslam ilişkilerinin 1950'lerden itibaren Güney Asya'dan Müslüman toplulukların önemli ölçüde göç etmesiyle tanımlandığına inanma eğilimi vardır ancak bu çok daha uzun ve karmaşık bir hikayenin sadece bir boyutudur.

İslam inancının ilk hikayeleri -ve emperyal gücü- İngiltere'ye Haçlı Seferleri ile girdi. Haçlı Seferleri, 11. yüzyılın sonlarında başlayan ve Batı Avrupalı Hıristiyanların Kutsal Toprakları fethetmek amacıyla düzenledikleri bir dizi askeri seferdi.

Müslüman inancına yönelik algılar tahmin edilebileceği gibi karışık ve genellikle düşmancaydı. İlk Hıristiyan yorumcular İslam'ı ya pagan bir din ya da erken dönem Yahudi-Hıristiyan teolojisinden kaynaklanan sapkın bir inanç olarak görüyorlardı.

William Langland'ın Piers Plowman (1370-86) adlı eseri Muhammed Peygamberi yanlış inançlar peşinde koşan "Cristene bir adam" olarak tanımlarken, Chaucer'ın Canterbury Tales (1387-1400) adlı eseri Suriye'nin "garip nacioun "undan söz eder.

Konstantinopolis'in 1453'te düşmesinin ardından Osmanlı İmparatorluğu'nun küresel bir güç olarak yükselmesiyle birlikte, ilk Tudorlar İslam'ın hem Hıristiyanlık için bir tehdit hem de Avrupa siyaseti ve diplomasisinin değişen kumlarında potansiyel bir müttefik olduğunun farkına vardılar.

Henry'nin modaya uygun Osmanlı kıyafetleri giydiği, saray etkinliklerinde Türk ipekli ve kadife cübbeleriyle göründüğü biliniyordu. 1533'te Roma'dan ayrılırken, Papa Clement VII ve imparator Charles V'in iki büyük Avrupa Katolik gücünü birleştiren Habsburg-Papalık ekseniyle mücadele etmek için bir Fransız-Osmanlı ittifakına katılma planları yaptı.

Holbein'in ünlü tablosu Büyükelçiler (1533), o yıl ittifaka aracılık etmek için Londra'ya gelen Fransız elçilerini tasvir ediyor.

Ancak Henry'nin Osmanlılarla ittifakı, öncelikle iç sorunları ve Türkler için İngilizlerin 1530'ların daha büyük jeopolitik dünya resminde periferik oyuncular olması nedeniyle gerçekleşmedi.

İpek Yolu'nda Ticaret

İngiliz tüccarlar, günümüz Fas, Cezayir ve Tunus'undaki Berberi devletlerinin (birçoğu zayıf Atlantik güçlerinden haraç almak için devlet destekli korsanlık yapan Kuzey Afrika devletleri topluluğu) Müslüman yöneticileriyle sessizce ticaret yapıyordu.

Bu, Hıristiyanların aforoz edilme pahasına Müslümanlarla ticaret yapmasını yasaklayan uzun süredir devam eden papalık fermanlarına aykırıydı. Venedikliler yüzyıllardır Müslüman krallıklarla yaptıkları ticarette bu tür emirleri görmezden geliyorlardı.

I. Elizabeth, (1570 yılında Papa V. Pius tarafından, "krallığı ele geçirdiği ve tüm İngiltere'de kilisenin en üst makamını canavarca gasp ettiği" için) zaten aforoz edilmişti.

1558 yılında tahta çıktığında Elizabeth ve danışmanları, sadece Berberi devletlere değil, aynı zamanda Osmanlılara ve günümüz İran'ındaki Safevi imparatorluğuna da ulaşarak krallığı zenginleştirme ve Katolik Avrupa'yı düşmanlaştırma fırsatı gördüler.

Elizabeth'in İngiliz-İslam teması için zaten bir bağlamı vardı. 1553'te Anthony Jenkinson adlı bir İngiliz tekstil tüccarı, kumaş ve ipekle ilgilenen her hırslı tüccarın bulunması gereken İpek Yolu'nun son noktası olan Halep'te ticaret yapıyordu ve Osmanlı padişahı Kanuni Sultan Süleyman ile görüştü.

Jenkinson, İngilizlerin Osmanlı topraklarında serbestçe ticaret yapabilmeleri için ilk ticari ayrıcalıkları başarıyla tesis etti. İngiltere'ye dönüşünde Jenkinson, yeni kurulan Muscovy Company'nin (Rusya ile ticaret yapan İngiliz tüccarlardan oluşan bir kuruluş) ilk temsilcisi olarak atandı ve İran Safevi Şahı I. Tahmasp ile ticaret yapmak üzere gönderildi.

Jenkinson 1562'de Kazvin'e (günümüz Tahran'ı yakınlarında) geldi ve burada İran'ın Şii inançları ile Osmanlı'nın Sünni teolojisi arasındaki teolojik farklılıkları gözlemledi.

Anglo-Safevi ticareti kısa bir süre başarılı oldu ancak bu tür uzun mesafeli ticaretin (Rusya üzerinden yürütülen) lojistik ve mali maliyetleri onu sürdürülemez hale getirdi. Ancak Berberi ve Türkiye çok daha yakındı ve bu nedenle 1570'lerin sonlarında I. Elizabeth ve danışmanları ilkiyle ticareti açıkça teşvik etmeye başladı ve ikincisiyle önemli bir yeni girişim önerdi.

1578'de Elizabeth'in casusluk şefi Sir Francis Walsingham, Elizabeth'in Sultan Üçüncü Murad'ın Osmanlı İmparatorluğu ile ticari ve siyasi bir ittifak kurmak için Konstantinopolis'e (bugünkü İstanbul) bir tüccar-elçi göndermesini öneren bir ''Türkiye ticareti memorandumu'' yazdı.

1579 yılında Norfolk doğumlu tüccar William Harborne, Elizabeth'in yeni bir ticaret girişimini temsil etmek üzere İstanbul'a geldi: Levant Company. Levant (günümüz Türkiye'si) ile İngiltere arasındaki ticareti organize etmek için kurulan şirkete sadece iki yıl sonra kraliyet onayı verildi.

Osmanlılar Harborne ve diğer İngilizleri zimmi yani Müslüman topraklarında rahatsız edilmeden kalmak için vergi ödeyen korumalı misafirler olarak kabul etti. 

Harborne'un yardımıyla Elizabeth'in tüccarları İstanbul'a hurda metal sevkiyatı yaparak kaçak ticarete başladılar ve bu metaller Osmanlıların İspanyollar ve Perslerle olan savaşlarında mühimmat olarak kullanıldı. Metal, kutsallıktan arındırılmış Katolik kiliselerinden ve manastırlardan sökülen çatılardan ve çanlardan geliyordu.

İspanyollar öfkeliydi. 1582'de Londra büyükelçileri Bernadino de Mendoza, amirleri Philip II'ye yazdığı mektupta, İngiliz ticaretinin "kendileri için son derece kârlı olduğunu, çünkü oraya büyük miktarlarda kalay ve kurşun götürdüklerini, Türklerin de bunları neredeyse ağırlığınca altın karşılığında satın aldığını, kalayın silah dökümü için, kurşunun ise savaş amacıyla hayati derecede gerekli olduğunu" şikâyet etti.

Bernadino de Mendoza, "Papa'nın kafirlere bu tür malzemeler sağlayan ya da satan herhangi bir kişiye ipse facto olarak önerdiği aforozun bir sonucu olarak, bunun Türkler için şimdi iki kat önem taşıdığı" sonucuna varmıştır.

Siyasi-dini ittifaklar

Elizabeth bu sırada Sultan Üçüncü Murad'a İspanyol karşıtı bir siyasi-dini ittifak öneren samimi mektuplar yazıyordu.

Ekim 1579'da ittifakın dini yönünü açıkça ortaya koyan bir mektup yazdı ve kendisini "Hıristiyanlar arasında yaşayan ve sahte bir şekilde İsa'nın adını taşıyan her türlü putperestliğe karşı Hıristiyan inancının en yenilmez ve en güçlü savunucusu" olarak tanımladı.

Mektupta Murad, "Türkiye Krallığı'nın en kudretli hükümdarı, Doğu İmparatorluğu'nun tek ve her şeyden önce en egemen hükümdarı" olarak selamlanıyordu.

Murad kendi mektuplarıyla karşılık verdi ve ikili 1580'ler boyunca devam eden samimi bir yazışma kurdu. Murad 1595'te öldüğünde annesi Elizabeth'le yazışmaya devam etti. 1599'da Elizabeth tarafından İstanbul'a gönderilen bir araba ve saatli org da dahil olmak üzere çeşitli hediyeler alıp verdiler.

William Harborne sekiz yıl boyunca İstanbul'da kaldı ve kendisine "Luteran elçisi" diye hitap eden Osmanlı sarayı ile yakın bir çalışma içinde oldu. Burada bulunduğu süre zarfında Murad ile ''Kapitülasyonlar'' adı verilen ve Osmanlı İmparatorluğu'nun nihayet yıkıldığı 1923 yılına kadar yürürlükte kalan ilk İngiliz ittifakını imzaladı.

Kapitülasyonlar, İngiliz tüccarların Osmanlı topraklarında serbestçe ticaret yapabilmelerini sağlıyor, onlara gümrük vergilerinde ayrıcalıklı oranlar tanıyor ve Katolikler ya da Müslümanlar tarafından saldırıya uğrayan İngilizleri koruyordu.

Ayrıca Osmanlı İmparatorluğu genelinde Kahire, İskenderiye, Şam, Trablus, Kudüs ve Halep'e İngiliz konsoloslar atadı. 1580'lerin sonlarında Harborne, Elizabeth'in casusluk şefi Francis Walsingham tarafından, nihayet 1588'de denize açılan Armada'nın planlarını bozmak amacıyla Murad'ı Akdeniz'deki İspanyol filosuyla savaşmaya ikna etmesi için teşvik edildi.

Walsingham bu cesur girişiminde başarılı olamadı, çünkü Osmanlılar sırf İngilizleri memnun etmek için İspanyollarla savaşmakla ilgilenmiyorlardı. Bununla birlikte, Harborne'un Osmanlı sarayındaki ince entrikalarına dayanan bir Türk-İspanyol barış anlaşmasını kesinlikle durdurdu.

Harborne'un misyonu aynı zamanda Protestanlık ve İslam arasında bir dizi din değiştirmeyi de beraberinde getirdi. En renkli örneklerden biri Great Yarmouth'lu bir tüccar olan Samson Rowlie'ye aittir.

Rowlie 1577 yılında Cezayir açıklarında Osmanlı korsanları tarafından yakalanmış, hadım edilmiş ve İslam'ı seçmiştir. 1580'lere gelindiğinde Hasan Ağa olarak biliniyordu, Cezayir'in Osmanlı valisinin baş hadımı ve hazinedarı, Harborne ile yazışmalardan sorumluydu ve Katolik İspanya'nın işgal tehdidi altındaki İngiltere'ye dönmeye hiç niyeti yoktu.

Din değiştirme (nadiren) başka yollardan da gerçekleşmiştir. 1586 yılında Türk Chinano adında bir Türk denizci alenen Protestanlığa geçti. Chinano (Sinan'ın bozulmuş hali) Doğu Akdeniz'de İspanyol korsanlar tarafından yakalanmış, köleleştirilmiş ve 1580'lerin başında Kolombiya'ya götürülmüştü.

1586 yılında Sir Francis Drake İspanya'nın Cartagena şehrine saldırdığında aralarında Chinano'nun da bulunduğu çok sayıda Türk'ü esir alarak Londra'ya getirir. Din değiştirmesinin ardından Chinano tarihi kayıtlardan kaybolur, ancak varsayıma göre diğer Türkler ve Berberi Müslümanlar ile birlikte Londra'da yaşamaya devam etmiştir.

1580'ler boyunca Türk ticareti geliştikçe, I. Elizabeth de Berberi ve hükümdarı Ahmed el-Mansur ile ticareti desteklemeye devam etti. 1585'te Barbary Company'nin kurulmasını destekleyerek uzun süredir devam eden ticareti resmileştirdi.

Osmanlılarla olan ittifakında olduğu gibi, ortak dini çıkarlar ve İspanyol Katolik saldırganlığına muhalefet, mektup ve elçilik alışverişlerinin tonunu belirledi. Fas, altın ve şekerini (Elizabeth'in dişlerine zarar veren) İngiliz kumaşı ve daha da önemlisi barut yapımında kullanılan metal ve güherçile karşılığında takas etti.

İngiltere'nin Türkiye, Fas ve İran ile ticareti (bu dönem boyunca aralıklı olarak devam etti) Elizabeth dönemi İngiltere'sinin iç ekonomisini, insanların yediklerinden giydiklerine ve hatta söylediklerine kadar dönüştürdü. Şeker, ipek ve baharatın yanı sıra İran ve Osmanlı kilim ve halıları da Elizabeth dönemi iç mekanlarını kapladı.

''Şeker'', ''candy'', ''crimson'' (Türkçe kirmiz'den), ''turquoise'' (ya da 'Türkiye taşı), ''tulip'' (Farsça dulband ya da türbanın Türkçe telaffuzundan) ve hatta ''zero'' kelimelerinin hepsi bu dönemde, özellikle de İngiliz-İslam ticaretinin etkileri sayesinde İngiliz diline girdi ve modern çağrışımlarını aldı.

İttifaklar sahneye yansıdı

Osmanlı ve Fas ittifaklarının boyutu Elizabeth dönemi sahnesine de yansımıştır. 1579 ile 1624 yılları arasında İslami karakterler, temalar ya da ortamlar içeren 62 oyun sahnelenmiştir. Bunlar arasında dönemin en etkili oyunlarından bazıları da bulunmaktadır.

Marlowe'un sahnede Kuran'ı yakan Tamburlaine'i (1587-88), Malta Yahudisi (1589), Kyd'in İspanyol Trajedisi (1587) ve Peele'in Alcazar Battel'i (1589). Bu fenomen, Türklerin ya da Mağribilerin yer aldığı 20'den fazla oyunun sahnelendiği 1590'larda zirveye ulaştı.

Shakespeare'in modayı belirlemek yerine takip ettiği bir on yıldı. 13 oyununda Türklere atıfta bulunuyordu. Gerçekten de Shakespeare'in Othello'su (1601 civarı), 1600 yazında Fas elçisi Muhammed el-Annuri'nin maiyetiyle birlikte Londra'ya gelip kraliçeye diplomatik güven mektubunu sunmasıyla doruk noktasına ulaşan Anglo-Fas ilişkilerinden etkilenmiş gibi görünüyor.

Kendisini gizlemek için Halep'e bir ticaret heyetiyle gittiğini söylemişti. El-Annuri, iki ülke arasında Kuzey Afrika'daki Osmanlı mevzilerine saldıracak bir askeri ittifak önerdi.

El-Annuri'nin seyahatiyle ilgili yazışmalar, I. Elizabeth'le yaptığı görüşmelerin ilgi çekici bir başka yönü olduğunu ortaya koymaktadır. El-Annuri bir Morisco'ydu. Hıristiyanlığı kabul etmiş İspanya doğumlu bir Müslüman.

Fas'ın elit savaş gücünün büyük bir kısmı Morisco kökenli askerlerden oluşuyordu ve bu da onları Osmanlı karşıtı olduğu kadar İspanyol karşıtı da yapıyordu. Bunu bilen Elizabeth, El-Annuri ile onu ve Morisco dostlarını Türklerle değil İspanyollarla savaşmak üzere İngilizlerle güçlerini birleştirmeye ikna etmek için hassas müzakerelere girişti.

Elizabeth'in kendisinden çok daha güçlü olan Osmanlılarla uzun süredir devam eden ittifakını sürdürmeyi tercih etmesi nedeniyle teklifler başarısızlıkla sonuçlandı ve el-Annuri Fas'a geri çağrıldı.

Ancak onun Londra'daki oldukça görünür varlığı Shakespeare'in Othello'yu tasvir etmesinde etkili olmuş gibi görünüyor. Bölünmüş bir mirasa sahip karizmatik, sofistike bir birey, ancak Osmanlı ya da İspanyol emperyalizminin hayaletini üstlenmeye hazırdı.

Elizabeth dönemi İngiltere'sinin ilişkileri, 1604 Londra Antlaşması ile İspanya ile barış yapan ve Müslüman dünyasıyla yakın ticari ve diplomatik bağlara duyulan ihtiyacı azaltan yeni Kral James VI ve I döneminde farklı bir yön aldı.

Ancak I. Elizabeth tarafından kurulan ticaret şirketleri, Doğu Hindistan Şirketi (1600'de kuruldu) de dahil olmak üzere gelişmeye devam etti. Elizabeth döneminin İslam dünyasıyla ilişkilerinin büyük çiçeklenmesi sona ererken, İngiliz kültürü üzerinde bugün de bizimle kalan silinmez bir iz bıraktı.

Jerry Brotton, Londra Queen Mary Üniversitesi'nde Rönesans Çalışmaları Profesörü ve This Orient Isle kitabının yazarıdır. Ayrıca Elizabeth Dönemi İngiltere'si ve İslam Dünyası (Penguin, 2016) kitabının yazarıdır.