Tarihte Bugün: Sokullu Mehmed Paşa veziriazam oldu

Bosna'nın Sokoloviç köyünde Hristiyan bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Sokullu Mehmed Paşa, devşirme sistemiyle saraya alınarak Enderun'da eğitim gördü ve Kanuni Sultan Süleyman'ın güvenini kazanarak devlet kademelerinde hızla yükseldi.

• Kanuni'nin son seferi olan Zigetvar Kuşatması sırasında padişahın vefatını üç hafta boyunca gizleyerek ordunun dağılmasını önledi ve II. Selim'in sorunsuz bir şekilde tahta geçişini temin etti.
• İnebahtı yenilgisi sonrası Osmanlı donanmasını rekor bir sürede yeniden inşa ettirerek Akdeniz'e indirdi ve Venedik'i barışa zorlayarak Kıbrıs'ın fethini diplomatik olarak da tescil ettirdi.
• Don-Volga ve Süveyş Kanalı gibi devrin ilerisindeki projeleri gündeme getirdi, Lehistan'da Osmanlı nüfuzunu tesis etti ve imparatorluğu fiilen yöneterek tarihin en güçlü sadrazamlarından biri olarak anıldı.

Asıl adı Bayo olan Sokullu Mehmed Paşa, 1505 yılında Bosna'nın Sokoloviç köyünde dünyaya geldi. Babasının adının Dimitriye olduğu kaydedilirken, İtalyan kaynakları ise Ragusa yakınlarındaki Trebinye'de doğduğunu belirtiyor.

İtalyan elçilerinin aktardığına göre Paşa, sadrazamlığı döneminde kendisinin Sırp despotlarının soyundan geldiğini ifade etmiştir. Uzun boyu nedeniyle Osmanlı tarihlerinde "Tavîl" veya "Uzun" lakaplarıyla anılan Mehmed Paşa, ilk eğitimini rahip olan dayısından Mileşeva Manastırı’nda aldı.

Devşirmelikten devletin zirvesine uzanan yolculuk

Kanuni Sultan Süleyman döneminde devşirme toplayan Yayabaşı Yeşilce Mehmed Bey tarafından keşfedilerek saraya alınmak üzere seçildi. Ailesi başlangıçta bu duruma razı olmasa da Mehmed Bey'in, oğullarının parlak geleceği hakkındaki ikna edici sözleriyle rıza gösterdiler.

Sokullu Mehmed Paşa ise yıllar sonra Venedik elçisi Marc-Antonio Tiepolo’ya, devşirildiğinde manastırda ilahi okumakla görevli on sekiz yaşında bir genç olduğunu söylemiştir. Edirne Sarayı'nda başladığı eğitiminin ardından Enderun'a alınan Paşa, zekası ve yetenekleriyle padişahın yakın çevresine girmeyi başardı.

Kanuni'nin güvenini kazandıran askeri başarılar

Saraydaki hızlı yükselişinin ardından taşra görevlerine atanan Sokullu, 1546'da Barbaros Hayreddin Paşa'nın vefatı üzerine kaptanıderyalığa getirildi. 1549 yılında ise vezaret rütbesiyle Rumeli beylerbeyi oldu ve bu kadar süratli bir terfi alması, Kanuni Sultan Süleyman'ın kendisine duyduğu güvenin bir göstergesiydi.

Erdel'de çıkan karışıklıklar üzerine 1551'de düzenlenen seferin komutası kendisine verildi. Sokullu, Beçe, Beçkerek ve Lipova gibi pek çok kaleyi fethetti ancak Tımışvar Kuşatması'nda başarılı olamadı.

Bir sonraki yıl ikinci vezir Kara Ahmed Paşa komutasındaki orduyla birlikte Temeşvar'ı fetheden Sokullu Mehmed Paşa, bu muhasara sırasında büyük bir cesaret örneği gösterdi. Rivayete göre, atı bir tüfek kurşunuyla öldürülmesine rağmen başka bir ata binerek savaşı sürdürdü.

Nahcıvan Seferi'ne de katılan Paşa, sefer dönüşünde 23 Eylül 1554'te dördüncü vezirliğe getirildi. Bu tarihten sonra devletin en üst kademelerindeki yükselişi daha da hız kazandı.

İktidar mücadelesi ve sadrazamlığa yükselişi

Sokullu Mehmed Paşa'nın kariyerindeki en önemli dönüm noktalarından biri, Kanuni'nin oğulları Şehzade Selim ve Şehzade Bayezid arasındaki taht mücadelesi oldu. Padişah tarafından Şehzade Selim'e nasihat vermesi ve yardım etmesi için gönderilen Paşa, Konya Ovası'nda yapılan savaşta Selim'in galip gelmesinde kilit rol oynadı.

Bu başarısı, geleceğin padişahı nezdindeki yerini sağlamlaştırdı. 1562 yılında Şehzade Selim'in kızı İsmihan Sultan ile evlenmesi ise onun saraydaki konumunu ve siyasi gücünü zirveye taşıdı.

Veziriazam Semiz Ali Paşa'nın 27 Haziran 1565'te vefat etmesi üzerine Sokullu Mehmed Paşa, ikinci vezirlikten sadrazamlık makamına yükseldi. Bu göreve geldiğinde imparatorluk, Malta Kuşatması ve Avusturya ile barış görüşmeleri gibi önemli gündem maddeleriyle meşguldü.

Padişahın ölümünü gizleyerek devleti kurtardı

Sokullu'nun sadrazam olarak en büyük sınavı, Kanuni Sultan Süleyman'ın son seferi olan Zigetvar Kuşatması sırasında yaşandı. Padişahın rahatsızlığı nedeniyle kuşatmanın bütün sorumluluğunu üstlendi ve zaferin kazanılmasında başrolü oynadı.

Ancak kalenin düşmek üzere olduğu 6-7 Eylül 1566 gecesi Kanuni Sultan Süleyman vefat etti. Ordunun dağılmasını ve bir kaos ortamı oluşmasını engellemek isteyen Sokullu, bu haberi en yakınlarından bile gizleyerek büyük bir devlet adamlığı örneği sergiledi.

Padişahın ölümünü tam üç hafta boyunca saklayarak Kütahya'daki Şehzade Selim'in gelip ordunun başına geçmesini sağladı. Belgrad'a yaklaşıldığında vefat haberini duyurdu ve etkileyici konuşmalarıyla askeri teskin ederek devletin bekasını tehlikeye atacak bir krizi tek başına önledi.

İmparatorluğun fiili yöneticisi oldu

II. Selim tahta geçtikten sonra devlet işlerinin büyük bir kısmını tecrübeli sadrazamına bıraktı ve böylece Sokullu Mehmed Paşa, imparatorluğun fiili yöneticisi haline geldi. Bu dönemde Süveyş ve Don-Volga nehirlerini bir kanalla birleştirme gibi vizyoner projeleri tekrar gündeme getirse de hayata geçiremedi.

Onun muhalefetine rağmen başlatılan Kıbrıs Seferi, tahmin ettiği gibi büyük bir Haçlı donanmasının toplanmasına neden oldu ve İnebahtı'da Osmanlı donanması büyük bir yenilgi aldı. Bu felaketin ardından derhal yeni bir donanma inşası için emir veren Sokullu, bir kış gibi rekor bir sürede eskisinden daha güçlü bir filoyu Akdeniz'e indirdi.

Bu durum karşısında şaşkına dönen Fransız elçisi, kralına gönderdiği mektupta şu ifadeleri kullanmıştır: "Kendi gözlerimle görüp değerlendirmesini yapma fırsatını bulmamış olsaydım asla bu monarşinin gücüne inanmazdım. Ama gerçekten de tek bir gün geçmiyor ki yeni etkilerle karşılaşmayayım." Bu hamle sayesinde Venedik, Kıbrıs'ın fethini kabul ederek barış yapmak zorunda kaldı.

Dış siyasette de büyük başarılar elde eden Paşa, Lehistan tahtına Osmanlı yanlısı kralların seçilmesini sağlayarak imparatorluk için kritik bir tampon bölge oluşturdu. Ayrıca Koca Sinan Paşa ve Kılıç Ali Paşa komutasındaki donanma ile Tunus'u İspanyollardan geri aldı.

Artan rekabet ve suikast ile son bulan bir ömür

II. Selim'in vefatının ardından Şehzade Murad'ın güvenli bir şekilde tahta çıkmasını sağlayan Sokullu, III. Murad döneminde de görevini sürdürdü. Ancak yeni padişah döneminde rakiplerinin saraydaki entrikaları ve padişaha yaptıkları telkinler sonucunda eski gücünü ve otoritesini yavaş yavaş kaybetmeye başladı.

Lala Mustafa Paşa ve Koca Sinan Paşa gibi rakipleri, sadrazamın yetkilerini aşarak doğrudan padişahla iş görmeye başladılar. Bu süreçte en yakın adamları görevden alındı ve amcasının oğlu olan Budin Beylerbeyi Mustafa Paşa idam edildi.

Tüm baskılara rağmen görevini sürdüren yaşlı sadrazam, 12 Ekim 1579'da ikindi divanı sırasında kendisine arzuhal vermek bahanesiyle yaklaşan bir derviş tarafından hançerlenerek öldürüldü. Katilin, tımarının azaltılmasından şikayetçi bir Boşnak olduğu söylense de suikastın arkasında Hamzavîler tarikatının veya rakiplerinin olduğuna dair güçlü iddialar bulunmaktadır.

Hayır eserleri ve mirası

Sokullu Mehmed Paşa, zekası, hafızası, çalışkanlığı ve devlet tecrübesiyle kaynaklarda övülen bir devlet adamıydı. Venedik elçisi Tiepolo, onunla konuşurken insanın bir Türk'ten ziyade bir Hristiyan hükümdarla konuştuğu hissine kapıldığını belirtmiştir.

Uzun sadrazamlığı boyunca büyük bir servet edinen Paşa, bu serveti imparatorluğun dört bir yanında inşa ettirdiği hayır eserleriyle taçlandırdı. Azapkapı, Kadırga, Lüleburgaz, Payas ve Havsa'da yaptırdığı külliyeler; Vişegrad'da Drina nehri üzerine inşa ettirdiği ünlü köprü ve daha nice cami, medrese, han, hamam ve kervansaray, onun mirasının günümüze ulaşan en önemli tanıklarıdır.