Mavi Hat'ta tansiyon yüksek: ABD-İran bu kez anlaşabilecek mi?

İran’ın yeni Cumhurbaşkanı Mesud Pezeşkiyan, nükleer konularda Washington ile diyaloğa devam etmeye açık olduğunun sinyallerini verdi ve yönetimindeki üst düzey isimler, 2015 nükleer anlaşmasının çöküşünden doğrudan sorumlu olan müstakbel Başkan Donald Trump ile bile görüşmeye hazır olduklarını belirtti.

Kasım ayında seçimler yaklaşırken, Biden yönetimi İran’a nükleer anlaşma gibi etkisi kendi döneminin ötesine uzanan konularda kapsamlı güvenceler sunamaz, özellikle de Trump’ın ikinci kez başkan olma ihtimali anlaşmanın geleceği üzerinde karanlık bir sis bulutu oluştururken.

Bu da önümüzdeki üç buçuk ay boyunca nükleer diplomasi için iştahın sınırlı olacağı anlamına geliyor, ancak Pezeşkiyan’ın zaferi daha acil bir konu için bir açılım: Washington ve Tahran’ın Lübnan’da İsrail ve Hizbullah arasında tam kapsamlı bir savaşı önleme konusundaki ortak çıkarları.

Pezeşkiyan’ın İran’ın dış politikasında sismik değişimlere neden olması pek olası değil. Ancak, önceki hükümetin İran’ın komşularıyla dolar dışı ticareti artırarak “yaptırımları etkisizleştirme” stratejisinin aksine, yaptırımların hafifletilmesi ve ABD ile doğrudan görüşmeler yoluyla ekonomiyi iyileştirme yönündeki kampanya vaatleri göz önüne alındığında, keşfedilmeye değer bir açılım sunuyor.

Ancak kısa vadede asıl mesele siyasi irade ve Biden yönetimi şu ana kadar Tahran’daki diplomatik açılıma olumlu yanıt verme konusunda pek istekli olmadı. Beyaz Saray sözcüsü John Kirby, Pezeşkiyan’ın seçilmesine İran’ın Hamas, Hizbullah, Husiler ve Ukrayna’da Rusya’ya verdiği desteği gerekçe göstererek Tahran’daki yeni hükümetle diplomatik ilişki kurma fikrini kesin bir dille reddederek yanıt verdi.

Ancak bu silahlı gruplardan birinin dahil olduğu ve yaklaşmakta olan bir kriz her iki taraf için de aciliyet arz ediyor ve tüm Orta Doğu’yu kargaşaya sürükleyebilecek dehşet verici bir jeopolitik olay olabilir: Gazze savaşının Lübnan’a sıçraması ve İsrail ile Hizbullah arasında geniş çaplı bir savaş. Alma Araştırma ve Eğitim Merkezi’ne göre, geniş çaplı bir savaş her iki taraf için de felaket olacak ve Hizbullah’ın olağanüstü füze kabiliyeti göz önüne alındığında İsrail tarafında binlerce insanın sakat kalması ve ölmesi muhtemel. Bu noktada Pezeşkiyan’ın zaferi İran ve ABD arasında bir yakınlaşma için beklenmedik bir fırsat sunuyor.

Bu ölçekte bir savaş, ABD’nin İsrail’i desteklemek için askeri müdahalede bulunmamasını ölçülemeyecek kadar zorlaştıracaktır. Nitekim Hamas’ın 7 Ekim saldırısından birkaç gün sonra Biden, Hizbullah’ın İsrail’e kuzeyden saldırmasını engellemek için bir uçak gemisini ve diğer gemileri Doğu Akdeniz’e gönderdi.

İsrail’in Gazze’deki askeri operasyonları, ülkenin silahlı kuvvetlerinin askeri güç açısından Hamas’ı gölgede bırakan Hizbullah gibi zorlu bir savaş gücüne karşı, ABD’nin doğrudan müdahalesi olmadan savaşmaya hazır olmadığını gösterdi. Ancak ABD’nin bir Hizbullah-İsrail savaşına doğrudan askeri müdahalesi, ABD askerleri de dahil ABD askeri varlıklarını kaçınılmaz olarak Hizbullah ve onun İran gibi müttefikleriyle doğrudan çatışmaya sokacaktır.

Son olaylar Washington’un isteksiz olsa bile çatışmaların içine çekilme konusundaki kırılganlığını açıkça ortaya koydu. Bu durum Nisan ayında İsrail’in İran’ın Şam’daki konsolosluk binasına düzenlediği hava saldırısıyla tetiklenen İran ve İsrail arasındaki kısa ama yoğun askeri çatışma sırasında açıkça ortaya çıktı. İsrail’in sofistike, çok katmanlı ve milyarlarca dolarlık bir hava savunma sistemi olmasına rağmen İran’ın insansız hava araçları, balistik füzeler ve seyir füzelerinden oluşan yaylım ateşini durdurmak için İsrail, Fransız, Ürdün, İngiliz ve ABD kuvvetlerinin katıldığı zorlu bir çaba gerekti.

Bu çaba milyarlarca dolara mal oldu ve Tahran’ın günler öncesinden yaptığı uyarıya rağmen İran’ın bazı füzeleri İsrail hava sahasına girerek bir hava üssü de ülkenin güney bölgelerine ulaştı. Bu olay İsrail’in savunmasının sınırlarını ve ABD yardımına ne kadar bağımlı olduğunu gözler önüne serdi.

Bu olayı takip eden aylarda Hizbullah, İsrail’in çok övündüğü Demir Kubbe füze savunma sistemindeki açıkları başarılı bir şekilde ortaya çıkardı ve bu da Hizbullah’la olası bir savaşın erken aşamasında İsrail savunmasındaki açıkları telafi etmek için ABD’nin doğrudan müdahalesini daha olası hale getirdi.

Tahran da Hizbullah ve İsrail arasında tam anlamıyla bir savaşa, özellikle de ABD’yi askeri olarak Orta Doğu’ya geri çekecek bir savaşa şiddetle karşı çıkıyor. İran, İsrail’le olan rekabetinde şu anda üstünlüğün kendisinde olduğu ve zamanın kendi lehine işlediği sonucuna varmış durumda. İranlı generaller bugünün İsrail’ine baktıklarında, bir zamanların istediği zaman savaş açabilen korkutucu savaş makinesini değil, daha az sofistike ve nispeten küçük bir askeri güç olan Hamas’ı yok etme sözünü dokuz aydan fazla bir süredir yerine getiremeyen, aşağılanmış ve uluslararası alanda izole edilmiş bir düşman görüyorlar.

İran’a göre, ABD, İran, Hizbullah ve İsrail’in dahil olduğu geniş çaplı bir bölgesel çatışma, İran ve müttefiklerinin kendilerini avantajlı bir konumda hissettikleri bir zamanda, Hizbullah’ın on yıllar boyunca özenle ve titizlikle geliştirdiği kabiliyetlerinin ciddi şekilde gerilemesine neden olacaktır.

İran ve ABD böyle bir senaryodan kaçınmayı tercih ederken, İsrailli liderler farklı düşünüyor gibi görünüyor. İsrail’de hâkim olan söylem, Hizbullah’ın 7 Ekim’de Hamas’ın yaptığından çok daha ölümcül saldırı gerçekleştirme kapasitesi göz önüne alındığında, İsrail’in kuzey sınırında Hizbullah’la birlikte yaşamasının tahammül edilemez hale geldiği yönünde. İddiaya göre, İsrail’in İran destekli bu grubu önleyici bir şekilde yenmekten başka çaresi yok. Aslında Silahlı Çatışma Yeri ve Olay Verileri Projesi, İsrail-Lübnan sınırından geçen füzelerin yüzde 83’ünden İsrail’in sorumlu olduğuna işaret ediyor.

İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu için savaşı -herhangi bir savaşı- uzatmak, başbakanlığını uzatarak İsrail adaletinin gazabına uğramaktan kaçınmasına yardımcı olabilir. Dahası, İsrail yönetiminden bazıları, ABD desteği gerektirse bile Hizbullah’ın zayıflatılmasını, özellikle de İsrail Savunma Kuvvetleri’nin (IDF) Gazze’de Hizbullah’a kıyasla düzensiz bir milis olan Hamas’a karşı gösterdiği kötü performans göz önüne alındığında, caydırıcılığı yeniden tesis etmenin kalan son etkili yollarından biri olarak görüyor.

Ancak İsrail’in askeri operasyonları bazı kısıtlamalarla karşı karşıya. ABD’nin İsrail üzerinde muazzam bir nüfuzu var ve Biden yönetimi şu ana kadar Gazze’de adil ve kalıcı bir ateşkes için baskı yapmak üzere bu nüfuzu kullanmamayı tercih etti. Baskı uygulama konusundaki bu isteksizlik, Gazze’deki Filistinlilere büyük ölüm, acı ve yıkımların yaşatılmasına ve İsrail’in uluslararası sahnede yalnızlaşmasına neden oldu.

Geçen hafta Uluslararası Adalet Divanı’nın (UAD) İsrail’in Filistin topraklarını işgalinin yasadışı olduğuna ve tüm yerleşimleri boşaltmak ve tazminat ödemek zorunda olduğuna hükmetmesi, UAD’nin İsrail aleyhine aldığı bir dizi kararın sadece sonuncusu. Ayrıca, Hizbullah ile IDF arasında son dokuz aydır tırmanan çatışmaların da gösterdiği gibi, İsrail-Lübnan sınırındaki istikrarsız durumu İsrail’in Gazze’ye yönelik devam eden askeri saldırısından ayrı tutmak giderek zorlaşıyor.

Şu ana kadar Batı’nın İsrail-Lübnan sınırındaki gerginliği yatıştırma çabalarının büyük bir kısmı Beyrut’a İsrail’in Lübnan’ı taş devrine döndürme ve haritadan silme yönündeki kan dondurucu tehditlerini iletmek oldu. Bu bağlamda ABD’nin asıl görevi, İsrail’in askeri olarak başaramadığını diplomatik olarak başarmasını sağlamak olan bir postacıya indirgendi: Hizbullah’ı BM Güvenlik Konseyi’nin 1701 sayılı kararı uyarınca Litani Nehri’nin ötesine itmek.

Washington, ABD’nin kritik bir çıkarını gerçekleştirmede çok daha etkili olma fırsatına sahip: ülkesinin ve ordusunun bir başka Orta Doğu savaşına sürüklenmesini önlemek. Biden yönetimi Hizbullah’la dolaylı olarak uğraşmak yerine doğrudan Hizbullah’ın ana hamisi Tahran’la konuşmalı.

Yıkıcı ve potansiyel olarak yakın bir bölgesel savaştan kaçınmaya yönelik diplomatik manevralar nihayetinde yeni bir nükleer diplomasiden farklı. Ancak yeni Pezeşkiyan yönetimiyle Lübnan konusunda yapılacak başarılı görüşmeler, ileride nükleer diplomasi için daha iyi koşullar yaratılmasına yardımcı olabilir.

Pezeşkiyan’ın doğrudan ABD-İran görüşmeleri konusunda seçim kampanyasında verdiği sözleri ne ölçüde yerine getirebileceğini kimse tam olarak bilmiyor. Ancak Biden yönetimi, özellikle de riskler bu kadar yüksekken, bunu öğrenmemekle sorumsuzluk etmiş olur.