BBC: Darbeler kıtası Afrika!

Askeri darbeler, Afrika kıtasındaki ülkelerin bağımsızlıklarını kazandıkları dönemi takip eden yıllarda Afrika'da düzenli bir olay haline gelmişti.

Bugün gelinen noktada ise Afrika kıtası yeniden sık darbeler yaşamaya başladı ve artık daha sık olmaya başlayacaklarına dair endişeler artıyor.

2022'de Burkina Faso'da iki darbe, Gine Bissau, Gambiya, ada ülkesi Sao Tome ve Principe'de ise birer defa başarısız darbe girişimleri oldu.

2021 yılında ise Afrika'da dördü başarılı olmak üzere altı darbe girişimi yaşanmıştı.

Üst düzey bir Afrika Birliği yetkilisi olan Moussa Faki Mahamat, "Kıtadaki anayasaya aykırı hükümet değişikliklerinin yeniden canlanması konusundaki endişelerimiz giderek artıyor." ifadelerini kullanıyor.

Darbe nasıl tanımlanıyor?

Kullanılan uluslararası darbe tanımı; "Ordunun veya etkin sivil yetkililerin, silahlı birliklerle birlikte görevdeki liderleri devirmek için yasadışı ve açık girişimlerine darbe denir." şeklindedir.

ABD'li iki araştırmacı olan Jonathan Powell ve Clayton Thyne tarafından yapılan bir araştırma, 1950'lerden bu yana Afrika'da 200'den fazla bu tür girişimi yaşandığını ortaya koyuyor. Ve iki araştırmacının ortaya koyduğu verilere göre bunların yaklaşık yarısı başarılı oldu.

Örnek olarak Batı Afrika'daki Burkina Faso, bu süreçte dokuz darbe süreci yaşadı ve bunlardan yalnızca bir tanesi başarısız oldu.

2017'de Zimbabwe'de askeri bir darbe, Robert Mugabe'nin 37 yıllık iktidarını sona erdirdi. Darbede görev alan askeri liderlerden biri olan Tümgeneral Sibusiso Moyo, darbe gerçekleştiği sırada bir televizyona çıktı ve darbe gerçekleşmesine rağmen darbeyi açıkça yalanladı.

Bir diğer örnekte ise Nisan 2021'de Çadlı lider Idriss Deby'nin ölümünün ardından ordu, Deby'nin oğlunu askeri konseye liderlik eden Cumhurbaşkanı olarak atadı. Muhalifleri buna "hanedan darbesi" adını verdi.

Yani darbe örneklerinin bir diğer dikkat çeken yanı, darbe olduğunun reddedilmesi anlayışıdır. Ve bu örnekler Afrika kıtasında gerçekleşen çok sayıda darbede bu örneklerde olduğu gibi yaşandı.

ABD'li araştırmacı Jonathan Powell, "Darbe liderleri, meşru görünme çabasıyla eylemlerinin darbe olduğunu neredeyse her zaman inkar ediyor" ifadelerini kullanıyor.

Afrika'da neden sıklıkla darbeler oluyor ve en çok hangi ülkelerde darbe yaşandı?

Afrika'daki darbe girişimi sayısı, 1960 ile 2000 arasındaki kırk yılda, yılda ortalama dört civarında gerçekleşti.

Jonathan Powell, Afrika ülkelerinin bağımsızlıktan sonraki yıllarda yaşadığı istikrarsızlık göz önüne alındığında bunun şaşırtıcı olmadığını belirtiyor.

Powell; "Afrika ülkelerinde, yoksulluk ve düşük ekonomik performans nedeniyle darbeler için gerekli koşullara sahip oluyor. Ve bir ülkede bir darbe olduğunda, bu meseleler hızla çözülmeyeceği için, bu genellikle daha fazla darbenin habercisi oluyor." tespitinde bulunuyor.

2020'de Mali'de yalnızca bir darbe rapor edilirken, 2021'de ortalamanın çok üzerinde bir sayı oldu ve altı darbe veya darbe girişimi gerçekleşti.

Ayrıca 2020 yılında Afrika Kıtası'nda; Çad, Mali, Gine ve Sudan'da başarılı darbeler, Nijer ve Sudan'da ise başarısız askeri darbe girişimleri gerçekleşti.

Diğer yandan geçen yıl, Burkina Faso'da sadece ikisi başarılı darbe girişimi olmasına rağmen, toplamda ise beş darbe girişiminde bulunuldu.

Eylül 2021'de BM Genel Sekreteri Antonio Guterres, " Kıtada askeri darbelerin geri döndüğü" konusundaki endişelerini dile getirdi ve askeri müdahalelere yanıt olarak uluslararası toplum arasında birlik eksikliğine dikkat çekti.

Guterres; "Jeopolitik bölünmeler uluslararası işbirliğini baltalıyor ve darbe ile gelen yönetimlerde bir cezasızlık duygusu oluşturuyor." ifadelerini kullandı.

ABD merkezli Stratejik ve Uluslararası Çalışmalar Merkezi'nden Judd Devermont, bölgesel ve uluslararası kuruluşların, darbe ile gelen yönetimlere "yumuşak yaklaşımının", darbe konusunda cesaretlendirdiğini ve "darbe liderlerinin iktidarda daha uzun süre kalmak için asgari tavizler vermesini sağladığını" belirtiyor.

KwaZulu-Natal Üniversitesi'nde Afrika uzmanı olan Ndubuisi Christian Ani, uzun süredir iktidarda olan diktatörlere karşı halk ayaklanmalarının Afrika'da darbelerin dönüşü için bir fırsat sağladığı tespitinde bulunuyor.

Ndubuisi Christian Ani; "Halk ayaklanmaları meşru ve insanların önderliğinde olsa da, başarı genellikle ordunun aldığı kararla belirleniyor." ifadelerini kullanıyor.

En çok darbe hangi ülkelerde yaşandı?

Sudan Afrika Kıtası'nda en çok darbe ile karşı karşıya kalan ülke olarak göze çarpıyor. Sudan, 16 darbe girişimi ile karşı karşıya kaldı ve bunların altısı başarılı oldu.

Son olarak 2019'da uzun süredir lider olan Ömer El Beşir iktidardan uzaklaştırıldı. Beşir ise 1989 yılında yine bir askeri darbeyle görevi devralmıştı.

Diğer dikkat çeken ülkelerden birisi ise Nijerya. Nijerya, bağımsızlığını takip eden yıllarda 1966 ile 1993 arasında sekiz askeri darbeyle karşı karşıya kaldı.

Sierra Leone 1967 ile 1968 arasında üç darbe, 1971'de ise bir darbe daha yaşadı. Sierra Leone'da ise 1992 ile 1997 arasında ise beş darbe girişimi gerçekleşti.

Gana da yirmi yılda sekiz askeri darbeyle bu süreçten nasibini aldı.

Genel olarak, Afrika diğer tüm kıtalardan daha fazla darbe yaşadı ve yaşamayadevam ediyor. 2017'den beri dünya çapında kaydedilen 16 başarılı darbe girişiminden birisi hariç tümü Afrika'da gerçekleşti.