Bloomberg: Büyük enerji şirketleri, bir ülkenin ekonomisini nasıl yerle bir etti?

ABD'nin önde gelen yayın organlarından Bloomberg, enerji piyasalarında son dönemde yaşanan yüksek artışların ve enerji piyasasını elinde bulunduran büyük şirketlerin daha fazla kar elde etmek için bir ülkeyi nasıl zor duruma düşürdüğünün ele alındığı bir analiz yayınladı.

Analizde, küresel piyasalarda artan enerji fiyatları nedeni ile dev enerji firmalarının özellikle fakir ülkeler ile yaptıkları uzun süreli anlaşmaları nasıl devre dışı bıraktığı ve gazı zengin ülkelere nasıl transfer ettiğine dair ayrıntılar yer alırken, Pakistan örneği üzerinden de bu gelişmenin ülkeleri nasıl zor duruma soktuğu anlatıldı.

İşte Bloomberg'de yayınlanan analiz:

İsviçre merkezli bir şirket olan Gunvor Group'un başkanı Rue du Rhone, 2021 yılının sonlarına doğru Cenevre'de önemli bir toplantı düzenledi. Toplantıya dünyanın dört bir yanından katılımcılar iştirak etti.

Rue du Rhone toplantıya katılan işadamları ve analistlere daha fazla LNG bulmaları gerektiğini belirtti. Zira bu süreçte Rus güçleri, Ukrayna sınırına yığınak yapıyordu. Ve bu işgalin kesin sonuçlarından biri de şüphesiz olarak küresel enerji fiyatlarında yaşanacak artış olacaktı.

Toplantının ardından işadamları ve analistler, Gunvor Group'un mevcut satış anlaşmalarını incelemeye başladılar. Bazı anlaşmaların iptal edilmesi ve yeni fırsatların değerlendirilmesi gerekiyordu.

Birkaç hafta içinde Gunvor Group, LNG'ye büyük ölçüde bağımlı olan ancak Çin ve Japonya gibi büyük ithalatçılardan çok daha küçük bir müşteri olan Pakistan ile yaptığı anlaşmayı iptal etme fikrini firmanın hukuk ekibine sundular. Ancak daha sonra şartların elvermemesi nedeni ile devam etmeye karar verdiler.

Rus Ordusu 24 Şubat 2022'de Ukrayna'yı işgal ettiğinde, gaz fiyatları 11 gün içinde %150'den fazla arttı. Uzmanlara göre aynı dönemde Gunvor Group, Pakistan hükümetinden gelen mesajlara yanıt vermeyi kesti. Hemen ardından da Pakistan'ın LNG sevkiyatlarından biri için eksik ödeme yaptığını bahane ederek anlaşmayı feshetti.

Sözleşme şartlarına göre Gunvo Group'un Pakistan'a önümüzdeki birkaç ay içinde beş tanker değerinde LNG tedarik etmesi gerekiyordu. Ancak gemi takip verilerine göre Gunvor Gruop bunun yerine bunun yerine LNG tankerlerini, piyasa fiyatını ödemeyi kabul eden İngiltere ve İtalya gibi ülkelere gönderdi.

Businessweek tarafından yapılan hesaplamalara göre, gaz başlangıçta planlandığı gibi Pakistan'a teslim edilmiş olsaydı, satışların değeri yaklaşık 200 milyon dolar olacaktı. Ancak aynı gaz, İngiltere ve İtalya gibi ülkelere 600 milyon dolardan fazla bir fiyata satmış oldu.

Bu durum, Pakistan'da bugün de devam eden bir enerji krizinin başlamasına neden oldu.

Kişi başına düşen gayrisafi yurtiçi hasılası 1.500 doların biraz üzerinde olan 240 milyon nüfuslu ülke, evleri ısıtmak, sanayiye güç sağlamak ve hatta araba ve otobüsleri çalıştırmak için doğal gaz kullanıyor.

Doğal gaz tükendiğinde fabrikalar kapanmak zorunda kaldı ya da üretimlerini önemli ölçüde azaltarak işçiler işten çıkarıldı. Gübre fabrikaları da gıda üretimi sekteye uğradı.

Başka yerlerden LNG tedarik etmek için çabalayan Pakistan, rekor fiyatlar ödeyerek mütevazı döviz rezervlerini tüketti ve ekonomik olarak temerrüdün eşiğine geldi. Şimdi ise Pakistan hükümeti, 2024 başlarında yapılması planlanan seçimlerden önce Uluslararası Para Fonu'ndan para alabilmke için ekonomik reformlar uygulamaya çalışıyor.

Pakistan hem Gunvor Gruop hem de diğer bir enerji şirketi Eni aleyhine İngiltere'de dava açarak tazminat talebinde bulundu.

Gunvor Gruop sözcüsü, süreç ile ilgili gizliliği gerekçe göstererek konuyla ilgili ayrıntılı yorum yapmaktan kaçınarak;

“Karar almak için sıkı bir yönetişim sürecine sahibiz. Hukuk ve risk personellerimizin yanı sıra, kıdemli uzmanlardan gelen girdiler doğrultusunda bir strateji belirliyoruz.”

ifadelerini kullandı.

Bu durum, dünyadaki büyük şirketlerin daha fazla kar elde edebilme için, dünyanın az gelişmiş ülkelerinden bazılarını nasıl zarara uğratabileceklerini ortaya koydu.

Pakistanlı yetkililer, bu uzun vadeli gaz anlaşmalarını yaptıklarında, ekonomilerini ve vatandaşlarını emtia piyasalarının değişkenliklerinden koruyacaklarını düşünmüşlerdi. Ancak anlaşmaların, piyasa çıkarlarına göre iptal edilebileceğini ve çıkarları değişen kurumların sözlerini tutmayacağını görmüş oldular.

Pakistan'ın önemli şehirlerinden birisi olan Karaçi'de bir tekstil fabrikası olan Ayaz Nagaria'nın, geçen yıl elektrik fiyatları yükseldiğinde yaklaşık 30 işçisini işten çıkarmaktan başka çaresi kalmadı.

Bugün fabrikada, sanki aniden boşaltılmış gibi, yarım kalmış kumaş tabakaları hala elektrikli tezgahların üzerinde duruyor. Fabrikadar geriye kalan tek çalışan ise, boş makaralar ve atılmış beyaz kumaşlarla dolu bir kulübeyi koruyan sakallı ve pompalı tüfekli bir güvenlik görevlisi.

Fabrikanın sahini Nagaria, dokuma tezgahlarını parçalalara ayırmayı ve nakit para kazanmak için bu parçaları satmayı düşünüyor.

Pakistan'ın ulusal ihracatının %60'ını oluşturan tekstil sektöründeki diğer pek çok şirket de aynı çıkmazda.

Enerji ihtiyaçlarını yurt içinden karşılayamayan ülkeler için, LNG büyük faydalar sağlamaktadır. 1960'larda ticarileşene kadar, büyük miktarlarda gaz sevk etmenin en yaygın yolu boru hatlarıydı ve bu da izole edilmiş, rezervlerden uzak yerler için bu durum, bariz dezavantajlara sahipti.

Ancak gelinen noktada LNG dolu bir tanker, yakıtın sıvılaştırılıp kullanılabilir hale getirildiği yeniden gazlaştırma terminali kurulan herhangi bir limana gönderilebilir.

Hükümetler son dönemde uzun vadeli LNG anlaşmaları yapmaya çalışıyorlar. Ancak geç gelen ya da daha kötüsü hiç gelmeyen tek bir sevkiyat bile, yerel enerji arzı üzerinde önemli bir etkiye sahip olabilir.

Pakistan'ın LNG pazarına girişi, siyasete atılmadan önce Suudi enerji sektöründe çalışmış olan eski Petrol ve Doğal Kaynaklar Bakanı Şahid Hakan Abbasi tarafından tasarlandı. Abbasi 2016 yılında Katar'dan LNG ithalatı için devletten devlete 15 milyar dolarlık bir anlaşma yaptı. Sevkiyatlar, yerli gaz sahalarından azalan üretimi telafi etti ve Pakistanlı şirketler için koşulları neredeyse bir gecede kolaylaştırdı. GSYİH 2016'da %5'in üzerinde büyüyerek on yıldan uzun bir sürenin en büyük artışını gösterdi.

Abbasi daha da fazlasını yapmak istedi ve LNG sözleşmeleri için iki ek talep açtı. Biri beş yıllık bir tedarik anlaşması, diğeri ise 15 yıla kadar uzanan bir süre için açılan talepti.

Bu taleplere; aralarında Gunvor ve Eni Gruop'un da bulunduğu yaklaşık iki düzine şirket ilgi gösterdi. Bazılarının böylesine fakir bir ülkeyle iş yapma konusunda endişeleri vardı. Bu nedenle ihalelere katılan firmalar, Pakistan'ın tam ve zamanında ödeme yapmasını sağlayacak ek şartlar koydu. Mümkün olan en iyi fiyatı elde etmeye odaklanan Pakistanlı yetkililer ise, gazın teslim edilmemesi durumunda katı cezalar uygulanması konusunda ısrarcı olmadılar.

2016 yılının sonlarında potansiyel tedarikçiler İslamabad'da teklif mektuplarını teslim etti. Zarflar teker teker açıldı ve anlaşmaya hile karıştırma girişimlerini engellemek için kameralar kayıttaydı.

Gunvor ve Eni Gruop, sırasıyla beş ve 15 yıllık sözleşmeler için en düşük fiyatları teklif etti. Her iki şirkette Pakistan'a ayda bir tanker gönderecek şekilde ertesi yıl teslimatlara başladılar.

Ancak, Aralık 2020'de Pakistanlı yetkililer Eni'den ilginç bir e-posta aldı. İtalyan şirket, bir sonraki ay için LNG sevkiyatının yalnızca bir kısmını teslim edeceğini belirtti.

Bu arada, erken gelen kış soğukları Doğu Asya'da gaz talebini artırdı. Kasım 2020'den Ocak 2021'e kadar spot fiyatlar %400'den fazla artacak ve spot bir alıcıya satıldığı sürece bir sevkiyatın değeri yaklaşık 20 milyon dolardan 100 milyon dolara veya daha fazlasına çıkacaktı.

Pakistan'ın anlaşması, sevkiyatın yapılmaması ya da eksik yapılması durumunda Eni'nin uzun vadeli sözleşme temelinde hesaplanan, teslim edilmeyen kargonun değerinin %30'una eşit bir ceza ödemesini öngörüyordu. Fakat gaz fiyatları %400 den fazla artmıştı. Yani şirket için %30 bir ceza ödemek daha makuldü.

Eni'nin sözleşme şartlarına uymaması Pakistan'ı zor bir duruma soktu. Soğuk havalar yaklaşıyordu, bu da yakıt ihtiyacını artırıyordu ve yıllarca süren yetersiz yatırımların sonucu olarak yerli üretim önemli ölçüde azalmıştı. Hükümet açığı kapatmak için spot piyasadan gaz sevkiyatı bulmaya çalıştı ancak tüm seçeneklerin çok pahalı olduğunu gördü. Bu nedenle bazı evlere ve fabrikalara, gaz tedarikini geçici olarak kısmaktan başka çaresi kalmadı.

ABD'li bir hukuk firması olan Baker Botts'un hukuk müşavirlerinden birisi olan Jessica Ham;

"Bir satıcının, dünyanın diğer ucunda, sözleşmeyle hiçbir bağlantısı olmayan gelişmeleri mücbir sebep olarak göstermesi, sözleşme şartlarını yerine getirmemesi için yeterli değil.”

değerlendirmesinde bulunuyor. Ancak buna rağmen, Pakistan'ın bu konudaki hukuk mücadelesi ve sorunun çözüme kavuşturulması yıllar alabilir.

İptallerin ardından Pakistan, LNG ithalatı için acil bir ihale açtı. Katar açığı kapatmak için devreye girdi. Ancak Katar, Gunvor ve Eni Gruop sözleşmelerinden en az %230 daha yüksek bir fiyat verdi.

Diğer bir ifade ile; 2010'dan 2020'ye kadar ortalama LNG fiyatıyla tek bir tanker, spot piyasada yaklaşık 30 milyon dolara satın alınabiliyordu. Ancak birdenbire bu potansiyel rakam 150 milyon doların üzerine çıktı.

Yaşanan bazı olumsuzluklar nedeni ile bu şirketlerin belki anlaşmayı iptal etme hakkı vardı. Ancak uzmanlara göre yüz milyonlarca dolar değerindeki LNG anlaşmaları genellikle tek bir ödeme anlaşmazlığı yüzünden bu kadar çabuk feshedilmez.

Hukuk müşaviri Jessica Ham da;

"Uzun süreli bir sözleşmede, fesih hakkının sadece birkaç günlük aksamadan dolayı iptali çok nadir.”

değerlendirmesinde bulunuyor.

Gemi takip verilerine göre, Mart 2022'den itibaren Gunvor şirketinin kiraladığı LNG tankerleri, Pakistan'a gitmesi gereken sevkiyatları çok daha zengin ülkelere göndermeye başladı.

Örnek olarak; Pakistan'a gönderilmesi gereken bir sevkiyat Galler'deki South Hook terminalinde boşaltırken, bir başka sevkiyat ise Pakistan yerine İngiltere'nin doğusunda demirledi.

Son yaşanan sel felaketleri ve eski Başbakan İmran Han'ın devrilmesinin ardından yaşanan siyasi kargaşa nedeniyle Pakistan'da durum daha da vahim bir hal aldı. Ülkenin tekstil ihracatı en son mali yılda %15 düştü. Hane halkları şu anda, güdne sadece iki ila üç saatlik gaz alıyor. Fabrikalar ise, üretim yapabilecek kadar gaz alamıyor.

Pakistanlı yetkililer uzun vadede, yerli kömür üretimini artırarak ve yenilenebilir enerjilere geniş çaplı bir geçiş yaparak, ithal gaza alternatifler geliştirmek zorunda kalacaklarını kabul ediyor. Ancak böyle bir çözüm yıllar ve milyarlarca dolar gerektirecek.