East Asia Forum: BRICS hakkında bilinmesi gerekenler ve Afrika zirvesinden beklentiler

Avustralya merkezli düşünce kuruluşu East Asia Forum, 22-24 Ağustos tarihleri arasında Güney Afrika'nın Johannesburg kentinde düzenlenecek olan 15. BRICS zirvesi öncesinde, grup hakkında detaylı bir dosya yayınladı.

Uluslararası düzende neredeyse tamamen Batı'nın elinde bulunan finansal avantajların ve uluslararası kurumların rollerinin tersine çevrilmesine dair programları ile ön plana çıkan BRICS'in Afrika'da düzenlenecek olan 15. zirvesinde hangi kararlar alınacak? Grubun yeni para birimi ve kalkınma bankası adımları ne ifade ediyor? Gruba hangi ülkeler katılmak istiyor?

İşte East Asia Forum'da yayınlanan BRICS dosyası ve grup hakkında bilinmesi gerekenler:

22-24 Ağustos tarihleri arasında Güney Afrika'nın Johannesburg kentinde düzenlenecek olan 15. BRICS (Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika) Zirvesi, ortaya çıkan yeni dünyanın “geri döndürülemez” süreçleriyle ilgili birçok kritik konuya kapı açmaktadır.

Zirve, kazanım ve kayıpların, güçlü ve zayıf yönlerin titizlikle değerlendirilmesi için ciddi bir fırsat sunarken, yeni paradigmaların incelenmesi, yenilikçi yönlerin değerlendirilmesi ve yeniden yapılandırılan bu dünyada kuruluşun daha ileriye taşınması için stratejilerin değerlendirilmesi zorunluluğunu da beraberinde getiriyor.

BRIC kavramı Goldman Sachs ekonomisti Jim O'Neill tarafından yaratıldı ve "S" harfi Güney Afrika'nın 2010 yılında gruba katılmasının ardından eklendi. Ancak grubun ilk toplantısı 2005 yılında St Petersburg'da başladı.

Basitçe Rusya, Hindistan ve Çin anlamına gelen RIC olarak anılıyordu. Daha sonra Brezilya ve ardından Güney Afrika'nın katılımıyla BRICS olarak anılmaya başlandı. Dönem başkanı olarak Güney Afrika ilk zirveyi 2013 yılında Durban'da, ikincisini Temmuz 2018'de ve üçüncüsünü de Ağustos 2023'te gerçekleştirdi.

Durban, Afrikalı liderleri, G20 başkanlarını, İslam İşbirliği Teşkilatı ve Karayip Topluluğu temsilcilerini ağırladı. O tarihten bu yana BRICS Beşlisi ve Afrika Devletleri ekonomi, siyaset ve insani yardım alanlarındaki işbirliklerini büyük ölçüde güçlendirmiş ve genişletmiştir. BRICS, Afrika'nın dünyanın en hızlı gelişen bölgelerinden biri olduğunu düşünmektedir.

Güney Afrika'daki zirve sırasında Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, BRICS liderlerinin davetli Afrika ülkelerinin delegasyon başkanları ve uluslararası birliklerin başkanlarıyla yaptığı toplantıya katıldı. Davet edilenler arasında Angola, Botsvana, Etiyopya, Gabon, Lesotho, Madagaskar, Mauritius, Malavi, Mozambik, Namibya, Ruanda, Senegal, Seyşeller, Tanzanya, Togo, Uganda, Zambiya ve Zimbabve gibi Afrika ülkelerinin liderleri de vardı.

BRICS ve Afrika Devletlerinin pek çok açıdan benzer kalkınma hedeflerine sahip olduklarını hatırlatmak ve ayrıca vurgulamak isterim.2015 yılında Rusya'da düzenlenen BRICS zirvesinde büyük ölçekli BRICS Ekonomik Ortaklık Stratejisi kabul edilmiştir. Aslında bu toplantı sırasında Putin'in tutumu, Afrikalı ortakların o zaman belirlenen ekonomi, finans ve gıda güvenliği alanlarına dahil edilmesiyle ilgiliydi.

Bu strateji aynı zamanda Rusya'nın uzun yıllara dayanan dostluk ve karşılıklı yardım geleneklerine dayanarak Afrika ülkeleriyle ilişkilerini geliştirmeye her zaman öncelik verdiği gerçeğine dayanıyordu. Temmuz 2018'deki toplantıda verilen sözlerin uzun listesine rağmen, Rusya'nın girişimlerinin önemli bir kısmı Afrika'daki sanayi işletmelerinin yerelleştirilmesine yönelikti.

Rusya sürekli olarak örgütün Afrika kıtası ile etkileşiminin derinleştirilmesini savunmuştur. Putin, Afrika Devlet Başkanlarının katılımıyla bir Rusya-Afrika zirvesi düzenlenmesi fikrini ilk kez o toplantıda dile getirmişti.

BRICS üyeliğinin genişletilmesi

Ağustos 2023'te yapılacak zirveyle birlikte örgütün genişlemesi, alternatif para biriminin benimsenmesi ve mevcut jeopolitik değişimler bağlamında mimarisinin yeni kapsamlı hedefler ve görevlerle yeniden tasarlanmasına yönelik çeşitli öneriler hararetli tartışmalara konu olmuştur.

BRICS'e yönelik bu artan heves ve ilginin altında yatan ve daha geniş bir çerçeveye oturtulması gereken çeşitli motivasyonlar bulunmaktadır. Çok kutuplu bir dünyada bir ittifak oluşturmak için güçlü bir ortak güdü vardır.

Çeşitli medya haberlerinin gösterdiği üzere, kendi gözlem ve araştırma değerlendirmeme göre, çok sayıda Asya, Afrika ve Latin Amerika Devleti BRICS ile tam teşekküllü bir yapısal üyelik ve olası bir işbirliği kurmakla ilgilenmektedir. BRICS'e katılmak üzere 20'den fazla devlet resmen başvuruda bulunmuştur. Örgütün genişlemesine yönelik özgün kriterler ve mekanizma geliştirilmektedir.

Güney Afrika'nın BRICS'in dönem başkanlığı süresi, kılavuz ve kurallarda öngörüldüğü üzere bu Ağustos ayında sona erecek ve bayrağı Brezilya'ya devredecek. Bu da Güney Afrika Devlet Başkanı Cyril Ramaphosa'nın bu son anda elinde çok daha fazla koz olduğu anlamına geliyor. Örgütteki gelişmeleri, özellikle de Güney Afrika'nın 2023 dönem başkanlığını izlerken, Güney Afrika'nın Rusya ile ilişkileri, BRICS ortak para birimi ve diğer küresel meseleler de dahil olmak üzere, halen büyük ilgi gören pek çok tartışmalı soru ortaya çıktı.

Raporlara göre BRICS, Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa'nın müttefikleriyle birlikte siyasi hakimiyet, hegemonya ve küresel sorunlara, özellikle de gelişmekte olan veya en az gelişmiş ülkeleri olumsuz etkileyen sorunlara yönelik tek kutuplu veya üniter yaklaşım suçlamalarına karşı Küresel Güney için alternatif bir örgüt olma yolunda hızla ilerliyor. Batılı olmayan devletlerle jeopolitik ve kalkınma işbirliğine verilen önem azalmakta, BRICS artık dostlarını cezbetmektedir.

Sıraya giren devletler BRICS'e katılma yönünde artan arzularını pekiştirmektedir. Bu nedenle Johannesburg Zirvesi'nin başlıca görevleri, yeni üyelerin kabul edilmesi ve BRICS'in potansiyel yeni üyelerle işbirliğinin güçlendirilmesi olmak üzere iki yönde gelişmektir. BRICS çerçevesinde üyeliğin genişletilmesi olasılığı (bu sürecin ilke, standart, kriter ve usullerinin belirlenmesi amacıyla) halen tartışılmaktadır.

Çin ve Rusya'nın BRICS'in genişlemesi için bastırdıkları ve ABD'nin yönettiği mevcut kurallara dayalı tek kutuplu sistem yerine çok kutuplu küresel yönetişim sistemine destek istedikleri görülüyor. Sıklıkla daha büyük bir BRICS'in öncelikle grup üyeleri ve gelişmekte olan ülkeler için büyük fırsatlar sunduğu açıklanmaktadır.

Diğer taraftan, BRICS araştırmacıları ve analistleri BRICS'e yeni Devletlerin kabul edilmeyeceğini, ancak her bir örgüt ortağının BRICS+ yeni yapısı içerisinde uygun bir işbirliği şekli seçme şansına sahip olacağını savunmakta ve buna inanmaktadır.

Bu argüman BRICS'in yeniden adlandırılmasıyla ilgili gerçeği yansıtmaktadır. Dolayısıyla bunun gerçekleşmesi kuvvetle muhtemeldir ancak bunun için BRICS'in tüm üyelerinin mutabakatı gerekmektedir.

Son dönemde daha fazla ülke gruba katılmakla ilgilenmeye başladı. Afganistan, Cezayir, Arjantin, Bahreyn, Bangladeş, Belarus, Mısır, Endonezya, İran, Kazakistan, Meksika, Nikaragua, Nijerya, Pakistan, Suudi Arabistan, Senegal, Sudan, Suriye, Birleşik Arap Emirlikleri, Tayland, Tunus, Türkiye, Uruguay, Venezuela, Zimbabve.BRICS projesine yönelik bu artan ilginin altında yatan ve daha geniş bir çerçeveye oturtulması gereken çeşitli motivasyonlar bulunmaktadır.

Buradaki tartışmayı ilerletirken, Haziran 2022'de başarıyla gerçekleştirilen 14. BRICS zirvesinde Devlet Başkanı Xi Jinping'in toplantıda BRICS ülkelerinin kapalı bir kulüp veya özel bir çevrede değil, karşılıklı destek ve kazan-kazan işbirliği için bir ortaklıktan oluşan büyük bir ailede bir araya geldiğini vurguladığını hatırlatmak ilginç olacaktır. Aynı zirvede BRICS liderleri, BRICS'in genişlemesi konusunda önemli bir ortak anlayışa varmış ve genişlemenin standartları ve prosedürleri üzerine tartışmaya desteklerini ifade etmişlerdir.

Afrika'nın BRICS ile ittifakı

İlk Afrika Devleti olan Güney Afrika, Çin ve Rusya'nın girişimiyle gruba katılmıştır. Üyeliği, örgütün BRICS olarak bilinen adını yansıtmış ve değiştirmiştir. O zamandan bu yana zirvelere ev sahipliği yaparak, örgütün faaliyetlerini etkileyerek ve 21. yüzyıl dünyasında tarihi bir dönüm noktası yaratarak önemli roller oynamıştır.

Güney Afrika'ya ilk olarak üyeliğiyle, ikinci olarak da Afrika Devletlerini de kapsayacak şekilde stratejik genişleme planlarının yolunu açtığı için teşekkür etmek gerekir. En azından Güney Afrika, Afrika Devletlerinin Temmuz 2018'de BRICS plus Outreach'e katılmasıyla birlikte manzarada tektonik bir kayma, dönüştürücü bir boyut getirmiştir.

Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Temmuz 2018'de BRICS liderlerinin davetli Afrika devletleri delegasyonları ve uluslararası birliklerin başkanlarıyla bir araya geldiği toplantıya katıldı. BRICS belgelerinde katılımcı Afrika Devletleri liderleri Angola, Botsvana, Etiyopya, Gabon, Lesotho, Madagaskar, Mauritius, Malavi, Mozambik, Namibya, Ruanda, Senegal, Seyşeller, Tanzanya, Togo, Uganda, Zambiya ve Zimbabve olarak gösterilmektedir.

BRICS, Afrika Devletlerinin çoğunluğu, Afrika Birliği ve tüm Bölgesel Ekonomik Topluluklar (REC'ler) ile birlikte tek kutuplu sistemi durdurmak için devreye giriyor. Hiç şüphesiz Afrika, BRICS'in küresel çok taraflı sahnede önemli bir rol oynaması konusunda ortak bir vizyona ve sarsılmaz bir ilgiye sahiptir. Bu Küresel Güney siyasi hareketi, Batı'ya karşı tutarlı bir meydan okuma ortaya koymaktadır.

Diğer yandan BRICS Yeni Kalkınma Bankası sadece sekiz yıl önce, 2014 yılında Fortaleza'daki BRICS zirvesinde kuruldu.

Beş BRICS üyesinin iradesiyle kurulduğu için genellikle BRICS bankası olarak adlandırılan banka, bu çerçeveyi çoktan aştı ve sadece bu üyelerle sınırlı değil. Sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması, yoksulluk ve kıtlık tehdidinin ortadan kaldırılması için ve gerçek bir çok taraflılık ruhuyla çalışmaktadır. Banka, sürdürülebilir kalkınmaya ilişkin deneyimlerin ve en iyi uygulamaların paylaşılması için çalışmaktadır. Bununla birlikte Rousseff, bankanın fonlarını kullandırırken dış faktörlere bağımlı olmadığını vurguladı. Banka Küresel Güney'in kalkınması için bir platform sağlamaktadır. Bu anlamda başta Afrika, Latin Amerika ve Asya olmak üzere tüm kıtaların gelişmekte olan ülkeleri bankanın stratejik ortaklarıdır.

Katılımcıların Batı piyasalarında ortaya çıkabilecek sorunlardan etkilenmemesi gerektiğine inanıyor ve bu nedenle kendi işlem sistemlerini geliştiriyor. NDB sadece dolar ya da avro cinsinden değil, farklı piyasalarda ve tüm gelişmekte olan ülkelerin para birimleri cinsinden para alıyor. NDB halihazırda üye ülkelerde toplamda yaklaşık 35 milyar ABD Doları tutarında 98 projeyi onaylamıştır. Afrika İhracat-İthalat Bankası ve ekonomik ve sosyal kalkınma alanında faaliyet gösteren diğer bankalarla işbirliği yapmaktadır.BRICS üyelerindeki yaşam standartlarını iyileştirmeyi amaçlayan altyapı ve lojistik projeleri uygulamaktadır.

Burada Afrika Devletlerinin BRICS gibi yeni ortaya çıkan çok uluslu merkezlere geçerek çok kutuplu dünyadaki yerlerini yeniden ayarladıklarını belirtmek gerekir. Afrika'dan pek çok kişi için bu, kendi iç kalkınma paradigmaları çerçevesinde çok daha yeni bir fırsattır. Bu nedenle, diplomasi ve kalkınma finansmanı için yeni bir aşama olarak giderek daha cazip hale gelmiştir.

Aslında, özellikle Küresel Güney için ortaya çıkan mevcut gelişmeleri gözden geçiren ve analiz eden Afrikalılar, şimdi bunu baskın ABD ve Avrupa liderliğindeki küresel yönetişim yapılarına meydan okuyabilecek bir örgüt olarak tanımlıyorlar. Ve tabii ki Çin ve Hindistan'ın da aynı şekilde yükselen güçler olduğuna dair çeşitli argümanlar var.Her ikisinin de Afrika'yı yeni oyun alanları olarak gördüklerine ve muhtemelen Afrika'yı yardım, yumuşak krediler veya ticaret gibi güzelliklerle 'etkilemek' için birbirleriyle rekabet edeceklerine dair gözle görülür işaretler var.

NDB ve BRICS ortak para birimi

Kayıtlar BRICS'in küresel finansal mimaride yeterince temsil edilmediğini gösteriyor. Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri, Uluslararası Para Fonu (IMF) ve Dünya Bankası gibi kurumlara hakimdir.

Bu eksikliğin tamamen farkında olan BRICS, 2015 yılında kendi Ulusal Kalkınma Bankası'nı kurdu. Bankanın kurulması fikri ilk olarak 2012 yılında Delhi'de düzenlenen 4. BRICS zirvesinde Hindistan tarafından ortaya atılmış, ancak üç yıl sonra nihayet kurulmuştur. Banka, 100 milyar ABD doları başlangıç sermayesi ile kurulmuş çok taraflı bir kalkınma bankasıdır. Öngörülen temel işlevlerine göre NDB, uluslararası kuruluşlar ve diğer finansal kuruluşlarla işbirliği yapmak ve Banka tarafından desteklenecek projeler için teknik yardım sağlamak zorundadır.

Mevcut küresel istikrarsız ve değişken durum, küresel ekonomik toparlanmada hızla artan belirsizlikler yaratırken, Çin BRICS'in güçlendirilmesi için katkısını kayıtsız şartsız ortaya koymuştur. Birçoklarının engel olarak gördüğü 1.5 milyarlık büyük nüfusuna rağmen Çin, dış ülkelerle ve BRICS arasında takdire şayan bir işbirliğine dayalı stratejik diplomasi yürütmektedir.

Kuruluşundan bu yana geçen 16 yıl boyunca Çin, BRICS Ulusal Kalkınma Bankası'na en büyük mali desteği sunmuş, sağlık, eğitim ve grup arasındaki ekonomik işbirliği gibi diğer alanlara da muazzam katkılarda bulunmuştur. BRICS'in geniş çapta tanınmasının bir nedeni de budur.

Giderek daha fazla ülke örgüte üye olmak, zorlukların ve güçlüklerin üstesinden gelmek ve ortak kalkınma ve refahı gerçekleştirmek için ortak çaba sarf etmek konusunda istekli ve ilgilidir. BRICS faaliyetleri son birkaç yılda genişlemiştir. Artık pek çok Devlet örgütün Outreach ve BRICS plus bölümlerine katılmıştır. Ancak şimdi ortaya çıkan yeni küresel düzenle birlikte BRICS, üyeliğini genişletmeye ve mevcut kurallara dayalı tek kutuplu düzene karşı bir araç olarak platformunu güçlendirmeye çalışmaktadır. Dikkatli bir çalışma ve analiz BRICS faaliyetlerinin son birkaç yılda genişlediğini göstermektedir. Devletler örgütün Outreach ve BRICS plus bölümlerine katılmışlardır.

Ayrıca Cezayir, Etiyopya, Nijerya, Senegal ve Zimbabve'nin de aralarında bulunduğu bir dizi Afrika ülkesi de ilgi göstermiştir. Uruguay katılım sürecinin bir kısmını tamamlarken Arjantin, Küba, Honduras ve Suudi Arabistan ile bir dizi Asya Devleti arzularını dile getirmiştir. Bangladeş, Birleşik Arap Emirlikleri ve Mısır'ın 2021'den bu yana katılmasıyla üye sayısı sekize yükseldi. Mısır zaten oldukça uzun bir süredir üyedir. Geçtiğimiz Aralık 2022'de Mısır, BRICS tarafından Yeni Kalkınma Bankası'na katılım kararı alındı.

Ennahar TV'nin Cezayir Cumhurbaşkanı Abdelmadjid Tebboune'den aktardığı habere göre Cezayir BRICS grubuna katılmak için başvuruda bulundu ve BRICS Bankasına 1.5 milyar ABD Doları tutarında hissedar üye olma talebini iletti.

Tebboune Temmuz ayında Çin'i ziyaret etmiş ve yeni ekonomik fırsatlar yaratmak için BRICS'e katılmayı istemişti.Petrol ve gaz kaynakları bakımından zengin olan Cezayir, ekonomisini çeşitlendirmek ve Çin gibi üyelerle ortaklığını güçlendirmek istiyor. Çin halihazırda Cezayir'de imalat, yeni teknoloji, bilgi ekonomisi, ulaşım ve tarım gibi sektörlerde 36 milyar ABD doları yatırım yapmayı planlıyor.

Günümüzün değişen koşullarında BRICS dolarsızlaşma konusunda kararlı ve kendi para birimini güçlü bir şekilde savunuyor.

Günümüz koşullarında, dünya finansında yaşananlar ve doların siyasi mücadele aracı olarak kullanılması göz önüne alındığında bunu yapmak kolay değil. Ancak BRICS üyeleri birilerine karşı 'dost' değiller, birbirlerinin çıkarları için çalışıyorlar. Bu durum finans sektörü için de geçerlidir.

Yapılacak olan 15. zirvede; Birleşik Arap Emirlikleri, Bangladeş ve Mısır'ı üye olarak kabul eden bankanın genişlemesi de ele alınacak. Bununla birlikte, 22-24 Ağustos tarihleri arasında Güney Afrika'nın Johannesburg kentindeki Sandton Kongre Merkezi'nde yapılması planlanan 15. BRICS zirvesinin gündeminde NDB ile ilgili pek çok konu yer alıyor.

BRICS'in küresel bir oyuncu olma potansiyeline sahip olduğu bir gerçektir, zira daha fazlası gruba katılma niyetindedir ve dikkatle bakarsak, her birinin katkıda bulunacak önemli varlıkları vardır.

Tüm bu gerçekler ışığında söylenebilir ki; BRICS, küresel ölçekte ekonomik kalkınmayı kontrol etme ve Batılı değerlere ve ABD hegemonyasına şiddetle karşı çıkma konumunu pekiştiriyor.

Çin için ise bu zirve, mevcut projelerinin yanı sıra GDI (Küresel Kalkınma Girişimi), GSI (Küresel Güvenlik Girişimi), GCI (Küresel Uygarlık Girişimi) gibi yeni girişimlerini sunmak için yeni bir fırsat olarak görülüyor. Halihazırda on yıllık bir geçmişi olan Kuşak ve Yol Girişimi (BRI) şu anda trilyonlarca dolar değerinde 3,000'den fazla projeyle 147 ülkeyi kapsamaktadır.

Resmi olarak 2009-2010 yıllarında kurulan örgüt, kolektif ekonomik erişimine uygun bir jeopolitik etkiye sahip olmak için mücadele etmiştir. Aynı zamanda bir kültürler sinerjisini bünyesinde barındırmakta ve gerçek bir çok taraflı diplomasi modelini araştırmaktadır.

Yapısı 21. yüzyıl gerçeklerine uygun olarak oluşturulan grup, şu andaki yapısı ile dünya coğrafi alanının yaklaşık %26'sını ve dünya nüfusunun yaklaşık %42'sini temsil etmektedir.