German Institute for International Affairs: Güney Kafkasya'nın değişen jeopolitiğinde Türkiye'nin yükselen etkisi

Almanya merkezli düşünce kuruluşu German Institute for International Affairs'de Güney Kafkasya ve Orta Asya'da değişen dengelerin ve özellikle Türkiye-İran rekabetinin değerlendirildiği bir değerlendirme dosyası yayınlandı.

Özelllikle 2. Karabağ savaşı sonrası bölgede jeopolitik olarak dengelerin köklü bir değişim eğiliminde olduğu tespiti yapılan analizde, Türkiye'nin özellikle Türk Devletler Teşkilatı ve Zengezur Koridoru hamleleri etkin güç konumuna gelmeye başladığı tespiti yapıldı.

Analizde ayrıca, Türkiye-İran arasındaki bölgesel dengelerden, Rusya, AB ve ABD'ye kadar çok sayıda ülke ve oluşumun olası hamlelerine dair değerlendirmeler yapıldı.

İşte German Institute for International Affairs'de yayınlanan analiz:

Güney Kafkasya, uzun zamandır Türkiye ve İran'ın hem işbirliği hem de rekabet alanı olmuştur. Bu iki bölgesel güç tarihsel olarak çıkarlarını dengelemiş olsa da, rekabetin ön plana çıkmaya başladığına dair işaretler var.

Türkiye'nin 2020 Karabağ Savaşı sırasında Azerbaycan'ı tereddütsüz desteklemesi, Ankara'nın bölgedeki ayak izini sağlamlaştırdı. Azerbaycan'ın 19 Eylül 2023'teki son askeri operasyonunda Karabağ'ın geri kalanını da alması, Azerbaycan ile Ermenistan arasında bir barış anlaşması olasılığını artırarak Türkiye'nin çıkarlarını ilerletiyor ve Rusya'nın bölgedeki rolünü potansiyel olarak sınırlıyor.

Ancak yeni gerçeklikle ortaya çıkan "daha az Rusya, daha çok Türkiye" dinamiği Tahran'ın Ankara'ya yönelik kaygılarını arttırıyor.

Kasım 2020'de Moskova'nın arabuluculuğunda varılan ateşkeste yer alan ve Türkiye'yi Nahçıvan bölgesini üzerinden Azerbaycan anakarasına bağlayan bir karayolu ve demiryolu bağlantısının inşa edilmesini öngören madde İran'ı özellikle endişelendiriyor.

Ayrıca Tahran, Türkiye'nin yakın müttefiki Azerbaycan ile İran'ın en önemli düşmanı İsrail arasındaki bağların derinleşmesini de endişeyle izliyor.

Güney Kafkasya'daki statükoda meydana gelen değişiklikler Türkiye'ye fayda sağlarken İran'da artan bir tedirginlikle karşılandı. Tahran, Rusya'nın Güney Kafkasya'da baskın güç olmasından memnun olsa da Kremlin'in bir zamanlar bölge üzerindeki görece ayrıcalıklı etkisi giderek daha fazla sorgulanıyor.

İkinci Karabağ Savaşı sırasında Moskova, 9 Kasım 2020'de Azerbaycan ve Ermenistan arasında bir ateşkes anlaşmasına aracılık etmeyi başardı. Ancak 2021'in sonundan bu yana, Washington ve Brüksel'in barış görüşmelerine dahil olmasıyla Rusya, Azerbaycan ve Ermenistan müzakereleri üzerindeki tekelini kaybetti.

Bakü'nün "yerel terörle mücadele önlemleri" olarak adlandırdığı operasyonun sonuçları, bölgedeki diğer çatışma dinamiklerini, yani Türkiye ve Azerbaycan'ı, coğrafi olarak Ermenistan ve İran tarafından çevrelenen Azerbaycan'a ait Nahçıvan eksklavı üzerinden birbirine bağlayacak olan Zengezur Koridoru daha da belirginleştirdi.

Bu koridor hayata geçirildiğinde Türkiye'ye Hazar bölgesine ve Orta Asya'ya doğrudan kara erişimi sağlayacak.

Ancak İran, Zengezur Koridoru'nun Azerbaycan ile Nahçıvan, Türkiye ile Orta Asya arasında ve genel olarak Avrasya Ekonomik Birliği (AEB) üyeleri arasında bir geçiş yolu olarak kritik konumunu bozarak jeo-ekonomik önemini ve bölgesel etkisini zayıflatacağından korkuyor.

2021 yılında İran, "3+3" girişimini destekleyerek gelişen bölgesel düzene entegre olarak komşuluk bölgesindeki gelişmelerden faydalanmaya çalıştı. Bu işbirliği formatı Rusya, Türkiye ve İran'ın yanı sıra Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcistan'ı bölgedeki güvenlik, ekonomi ve ulaşım konularında birlikte çalışmak üzere bir araya getirmeyi amaçlıyordu.

Suriye'de bölgesel çatışma yönetimi konusunda önemli bir deneyim kazanan Astana üçlüsü (Moskova, Ankara ve Tahran) bu tür ortak koordinasyon yöntemlerini Güney Kafkasya'da da uygulamayı hedefliyor gibi görünüyor.

Ancak son gelişmeler, İran'ın konumu daha da karmaşıklaştırdı ve İran, Türkiye'nin bölgesel hedeflerine maruz kaldı. Sonuç olarak İran, Güney Kafkasya'da kadim rakibi Türkiye'nin etkisi artarken kendi etkisinin azalmasını izliyor.

Türkiye'nin karşılaştırmalı üstünlüğü

Türkiye ve Azerbaycan'ın köklü askeri ittifakının yanı sıra demiryolu ve enerji sektörlerindeki stratejik altyapı işbirlikleri, Ankara'nın Güney Kafkasya'daki önemli varlığının altını çizmektedir.

Ayrıca Türkiye, Türk Devletleri Örgütü vasıtasıyla Güney Kafkasya ve Orta Asya'yı birbirine bağlayan bir mihenk taşı işlevi görerek bölgenin jeopolitik manzarasında İran'a kıyasla belirgin bir şekilde avantajlı bir konuma sahiptir.

Ankara'nın askeri desteği, Azerbaycan ve Ermenistan arasında 2020'de yaşanan savaşta Bakü'nün zafer kazanması için çok önemliydi.

Azerbaycan ve Türkiye yakın bağlarını Haziran 2021'de imzaladıkları Şuşa Deklarasyonu ile pekiştirdi ve aralarındaki yakın savunma işbirliği Türkiye'deki güvenlik uzmanları tarafından "iki devlet, bir ordu" olarak nitelendirildi.

Bakü askeri kapasitesini güçlendirmek için Ankara'ya güvenebilirken, Ankara da Bakü'yü Güney Kafkasya ve Orta Asya'ya vazgeçilmez bir giriş noktası olarak görüyor. Azerbaycan sayesinde Türkiye'nin Güney Kafkasya ile bağlantıları, aralarında Bakü-Tiflis-Kars demiryolu, Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol boru hattı ve Bakü-Tiflis-Erzurum, Trans-Anadolu (TANAP) ve Trans-Adriyatik (TAP) doğalgaz boru hatlarından oluşan Güney Gaz Koridoru'nun da bulunduğu stratejik açıdan önemli birçok işbirliği planına sahiptir. Ayrıca Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan her yıl üçlü askeri eğitimler düzenlemektedir.

Ankara için Güney Kafkasya aynı zamanda Orta Asya'ya açılan bir köprüdür. Mevcut Türk dış politikası Güney Kafkasya ve Orta Asya'yı bölünmez olmasa da birbirine sıkı sıkıya bağlı iki alan olarak ele almaktadır. Her iki bölge de Ankara'nın görüşüne göre "Adriyatik Denizi'nden Çin Seddi'ne" kadar uzanan Türk Dünyası'nın temelini oluşturmaktadır.

Türk bağlantısından yararlanarak 2009 yılında Türk Dili Konuşan Ülkeler İşbirliği Konseyi kuruldu. Türkiye'nin yanı sıra Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan'dan oluşan bu hükümetler arası organın gözlemcileri arasında Macaristan, Türkmenistan ve Kuzey Kıbrıs da yer alıyor. 2021 yılında Konsey'in adı Türk Devletleri Teşkilatı olarak değiştirilerek "Türk Dünyası"nın büyüyen hedeflerine atıfta bulunuldu.

İran'ın bölge ile bağları İran'ın Güney Kafkasya ile olan tarihsel-kültürel bağları ve jeopolitik angajmanı, bölge ile olan bağlantılarını sağlamlaştırmaktadır. Tahran'ın bakış açısına göre, Azerbaycan ile karşılıklı bağlar, İran'daki milyonlarca etnik Azeri Türkü'nün varlığında da görüldüğü gibi, ulusların ortak Şii inancı ve yakın kültürel bağları ile pekiştirilmektedir.

Jeopolitik olarak Güney Kafkasya, Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından İran için daha önemli hale geldi. İran, kültürel ve dini yakınlıkları öne çıkararak yeni egemen komşusu Azerbaycan üzerinde nüfuz kurmaya çalıştı ancak bu politika geri tepti ve Azerbaycan'da endişe uyandırmaktan başka bir işe yaramadı. Aynı zamanda Bakü'nün Batı ile işbirliğini arttırdığı bir döneme denk geldi ki bu İran'ın tehdit olarak algıladığı bir dinamikti.

Buna karşılık İran, Bakü'yü dengelemek için Ermeni yanlısı bir tutum benimsedi ve bu strateji 1990'lardaki Birinci Karabağ Savaşı sırasında gözlemlendi. Aynı zamanda İran, 2020'deki İkinci Karabağ Savaşı'na kadar sürdürdüğü bir politika olan barışa aracılık etmeye çalıştı. Bu noktaya kadar İran öncelikle bölgedeki statükoyu korumak için hareket etti ve Rusya dışında tek güney rotası ve önemli komşusu olarak Ermenistan üzerinde nüfuz sahibi oldu.

Ayrıca Tahran, Azerbaycan'ın Ermenistan'dan geçmeden Nahçıvan eksklavına erişebilmesinin tek yolu olduğu için Bakü üzerinde de nüfuz sahibiydi. Dahası İran, Azerbaycan'a karşı taraf tutmanın olumsuz sonuçlar doğurabileceği hassas bir durumla karşı karşıyaydı. İlk olarak, Azerbaycan'ın Müslüman bir ülke olarak statüsü İran'ın açıkça muhalif bir tutum benimsemesini zorlaştırıyordu. İkinci olarak Tahran, Azerbaycan'la olan bağları nedeniyle etnik Azeri nüfusundan gelebilecek olası tepkilerden endişe duyuyordu.

Azerbaycan lehine değişen pozisyonuna rağmen, İran'ın savaş sonrası çözümün kendi güvenliğini ve ekonomik çıkarlarını koruyacağına dair beklentileri tam olarak karşılanmadı. Tahran savaş sonrası ekonomik projelere dahil olmak ve Bakü'ye önemli ölçüde askeri destek sağlayarak Güney Kafkasya'da nüfuz kazanan İsrail'den gelebilecek tehditlere karşı güvence istiyordu.

Bu isteklerin gerçekleşmemesi nedeniyle, İran'ın dış politikasında daha Ermenistan yanlısı bir yaklaşıma dönebileceği yönünde spekülasyonlar yapılmaktadır.

Bu değişimin göstergeleri arasında Ermenistan'ın Syunik bölgesinde bir İran konsolosluğunun kurulması ve İranlı ve Ermeni yetkililer arasındaki üst düzey görüşmelerde kayda değer bir artış yer alıyor.

Tahran'ın artan endişeleri

İkinci Karabağ Savaşı'nın ardından İran'ın Güney Kafkasya'da Türkiye ile olan etkileşimi önemli bir değişim geçirmiş ve Tahran'ın uzun süreli rakibine kıyasla bölgedeki göreceli nüfuzunun erozyona uğramasına yol açmıştır.

Rusya'nın arabuluculuğunda Bakü ve Erivan arasında savaş sonrası yapılan anlaşmalar, daha önce Rusya'nın hakim olduğu bölgesel düzenden uzaklaşmaya işaret ediyor. Bu geçiş, Türkiye-Azerbaycan ekseninin giderek daha önemli bir rol oynadığı ve İran'ın uzun yıllardır sahip olduğu statükoya meydan okuyan daha çok kutuplu bir manzaraya işaret ediyor.

Eski düzen Batılı güçlerin bölgede sağlam bir yer edinememesini sağlıyor ve Türkiye'nin etkisini de sınırlıyordu. Ancak savaş sonrası ortaya çıkan yeni çok taraflı bölgesel düzen İran'ı yeni potansiyel tehditlerle karşı karşıya bıraktı.

Bir yandan İran, Türkiye'nin Azerbaycan ve Gürcistan'la artan ticaret ve enerji işbirliğinden, özellikle de İran'ı küresel pazarlardan izole eden ABD yaptırımları karşısında, İran'ın bölgedeki ekonomik önemini azalttığı için derin bir hayal kırıklığına uğradı.

Öte yandan İran, Türkiye'nin Güney Kafkasya ve Orta Asya'daki "pan-Türkist" gündeminden giderek daha fazla endişe duymakta ve bunun kendi Türk/Azeri nüfuslu bölgeleri açısından doğurabileceği potansiyel sonuçlardan korkmaktadır.

Tahran bir kez daha Ankara'nın Bakü'nün İran'ı bypass ederek Türkiye'yi Ermenistan ve Azerbaycan üzerinden doğrudan Orta Asya'ya bağlayacak Zangezur Koridoru'nu kurma planlarını desteklemesinden derin endişe duyuyor.

Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın 20 Eylül 2023 tarihinde New York'ta düzenlenen BM Genel Kurulu'nda yaptığı konuşmada "gecikmeksizin" bu hedefe ulaşılması umudunu dile getirmesinin de işaret ettiği üzere, Azerbaycan ve Türkiye için bu mesele artık bir öncelik haline gelmektedir.

Koridorun önemi

Önerilen Zengezur Koridoru, İran'ı iki jeopolitik avantajdan mahrum bırakma tehdidinde bulunuyor. Nahçıvan ve Bakü arasındaki münhasır erişim kolaylığı ve Ermenistan'a doğrudan kara yolu. Azerbaycan'ın önerisi Koridoru mevcut İran-Ermenistan sınırı boyunca konumlandırıyor ki bu da İran'ı Ermenistan'la ticaret ve Ermenistan'a transit geçiş için Azerbaycan'a bağımlı hale getirme riski taşıyor. Bu da İranlı liderlere göre Güney Kafkasya jeopolitiğinde kabul edilemez bir değişim.

Ayrıca İran bu öneriyi, Türkiye ve NATO müttefiklerinin İran'ı istikrarsızlaştırmak için yürüttüğü daha büyük bir planın parçası olarak görüyor. Bazı İranlı analistler Zengezur Koridoru'nu İran'ın egemenliğini ve istikrarını baltalamak için tasarlanmış "NATO'nun Turani Koridoru" olarak tanımlıyor. Dahası, Koridor, Türkiye tarafından desteklenen Kuşak ve Yol Girişimi'nin Orta Koridoru'nun bir parçasını oluşturabilir ve İran'ın bu önemli doğu-batı transit rotasındaki rolünü azaltabilir.

Moskova ayrıca Azerbaycan-Nahçıvan güzergâhının Ermenistan üzerinden açılmasını da destekliyor gibi görünerek kendisine bir kontrol işlevi sağlamayı amaçlıyor. Nitekim 9 Kasım 2020 tarihli ateşkes anlaşması, Rusya Federal Güvenlik Servisi'ne bağlı Sınır Muhafaza Servisi'nin bu güzergâhın denetiminden sorumlu olmasını öngörüyor. Azerbaycan ve Türkiye ile stratejik ve ekonomik ortaklıkları olan Rusya, bu iki ülkenin bölgesel işbirliğinden kazançlı çıkacaktır. Ukrayna'nın işgalinin ardından Batı'nın yaptırımlarıyla boğuşan Rusya için bu durum kritik önem taşımaktadır.

İran ise bölgedeki izole konumu nedeniyle sınırlı seçeneklere sahip. Tahran özellikle Zengezur Koridoru'nun kurulmasından kaynaklanabilecek "bölgedeki jeopolitik değişikliklerden" endişe duyuyor.

Bununla birlikte iki faktör İran'ı Türkiye'nin Güney Kafkasya'daki müdahalesine temkinli yaklaşmaya zorluyor.

İlk olarak, halihazırda yaptırımlarla karşı karşıya olan İran, Türkiye ile ekonomik işbirliğine büyük ölçüde güveniyor ve bu da Ankara ile doğrudan bir çatışmayı savunulamaz hale getiriyor.

İkincisi, Rusya'nın Türkiye'nin Güney Kafkasya'daki çıkarlarını açıkça kabul etmesi, İran'ı Ankara'nın bölgesel emellerine karşı çıkarken önemli bir dış destekten yoksun bırakıyor.

İsrail faktörü

İsrail'in Azerbaycan ile hızla gelişen siyasi, ekonomik ve askeri bağları, İran'ın Güney Kafkasya'daki konumu söz konusu olduğunda da endişe yaratıyor.

Stockholm Uluslararası Barış Araştırmaları Enstitüsü (ISPI) 2021 yılında İsrail'in Azerbaycan'a silah ihraç ettiğini, bunun karşılığında da Azerbaycan'ın İsrail'e petrol satmaya devam ettiğini ve İran'la ilgili istihbarat paylaştığını ortaya çıkarmıştı. İsrail silahları Azerbaycan'ın İkinci Karabağ Savaşı'ndaki zaferinde önemli bir rol oynadı.

Bu yoğunlaşan ilişki İran tarafından, İsrail'in İran'ı kuşatma ve etkisini kırmaya yönelik daha geniş bir stratejisinin parçası olarak görülüyor. İsrail ile bazı Arap devletleri arasındaki ilişkileri normalleştirmeyi amaçlayan Abraham Anlaşmaları da bu stratejinin bir başka yönü olarak algılanıyor.

Bu anlamda İran, Azerbaycan-İsrail stratejik ortaklığının güçlenmesini Tahran'ı Güney Kafkasya'da izole etmeye yönelik bir hamle olarak görüyor ve bu nedenle de ulusal güvenliğine ve çıkarlarına yönelik bir tehdit olarak değerlendiriyor.

Eylül 2022'de Ermenistan-Azerbaycan geçici sınırında yaşanan çatışmaların ardından İsrail'in eski Savunma Bakanı Benny Gantz Azerbaycan'ı ziyaret ederek iki ülke arasındaki ortaklığı daha da pekiştirdi. Ardından İran, Azerbaycan sınırı boyunca "Hayber Fatihleri" adlı askeri tatbikat gerçekleştirdi ki bu hem Azerbaycan'a hem de İsrail'e doğrudan bir sinyal olarak yorumlanabilir.

Bu gerilimin kontrolsüz bir şekilde tırmanması halinde İran, özellikle Azerbaycan ve Ermenistan arasında Zengezur konusunda bir çatışma yaşanması durumunda daha çatışmacı bir politika izleyebilir.

Akla yatkın senaryolardan biri, İran'ın daha önceki itidalini göz ardı ederek Ermenistan'a askeri destek sunması olabilir. Bu durum Azerbaycan'ın müttefiki olan Türkiye'nin tepkisine yol açabilir ve İran ile Türkiye'yi böyle bir çatışmayı istememelerine rağmen istemeden de olsa karşı karşıya getirebilir.

Güney Kafkasya ve Avrupa Birliği için çıkarımlar

Güney Kafkasya'da yoğunlaşan Türkiye-İran rekabetinin yanı sıra Azerbaycan-İsrail ilişkilerinin derinleşmesi bölge ve Avrupa Birliği için önemli olumsuz sonuçlar doğurabilir.

Bu anlamda ikili bir risk söz konusudur.

Birincisi, Ermenistan'ın Azerbaycan'ın Karabağ'ın geri kalanı üzerindeki kontrolünü kabul etmesi, Zangezur Koridoru hala Bakü ve Ankara'nın gündeminde olduğu için gerilimin sona erdiği anlamına gelmiyor.

İkinci olarak, özellikle İran'ın Türkiye ile rekabeti ve İsrail ile örtülü savaşının Orta Doğu'da halihazırda tırmanmakta olduğu düşünüldüğünde, bölgede İran, Türkiye ve İsrail'i kapsayan daha geniş bir çatışma riski bulunmaktadır.

Böyle bir çatışmanın sonuçları çok yönlü olacaktır. Bölgesel olarak, uzun süreli düşmanlıklar önemli yabancı yatırımları caydıracak, önemli ticaret yollarını bozacak ve ekonomik kalkınmayı engelleyecektir. Dahası, yeni bir çatışma sivil kayıplara, yerinden edilmelere ve geniş çaplı altyapı hasarlarına yol açabilir.

Avrupa Birliği için de Güney Kafkasya'daki istikrarsızlığın potansiyel yansımaları çok derin olabilir.

Avrupa pazarlarına giden enerji kaynakları için hayati bir koridor olan bu bölge, Avrupa'nın enerji güvenliğinde çok önemli bir rol oynamaktadır. İster çatışma ister siyasi istikrarsızlık nedeniyle olsun bu bölgede yaşanacak aksaklıklar, özellikle de Ukrayna'daki savaşın ardından Rus enerji kaynaklarının yokluğunun Avrupa enerji ortamını zaten zorladığı bir dönemde, Avrupa'nın enerji arzını tehlikeye atabilir.

Ayrıca Avrupa'nın Güney Kafkasya'daki yatırımlardan ticari ortaklıklara ve altyapı projelerine kadar uzanan ekonomik çıkarları da istikrarsız bir ortamda risk altında olacaktır.

AB, bu karmaşık jeopolitik ortamda yol alırken sadece Güney Kafkasya'daki devletlerle değil, aynı zamanda etkili komşularıyla da açık iletişim kanallarına öncelik vermelidir.

Özellikle Rusya'nın AB'nin Güney Kafkasya'da belirgin bir rol oynamasına karşı çıkması ve AB'nin Tahran ile sınırlı diyaloğu göz önünde bulundurulduğunda, bu karmaşıklığın farkında olan AB, Türkiye ve İsrail ile proaktif bir şekilde ilişki kurmalıdır.

Bu tür temaslar, karşılıklı anlayışa ve gerilimin azaltılmasına elverişli bir ortam yaratırken bu devletlerin çıkarlarını AB'ninkilerle uyumlu hale getirmeyi amaçlamalıdır.