Institute of European and Eurasian Studies: Dağlık Karabağ'da yaşananlar ve Aristoteles'in 'Dört Neden' Doktrini

İngiltere merkezli düşünce kuruluşu Institute of European and Eurasian Studies'de Azerbaycan'ın Karabağ zaferinin, neden ve sonuçlarının değerlendirildiği bir analiz yayınlandı.

Azerbaycan'ın Karabağ'da harekete geçmesinin nedenlerinin Aristoteles'in 'Dört Neden' Doktrini üzerinden değerlendirildiği analizde, uluslararası kararlara da dikkat çekildi.

Analizde ayrıca; Azerbaycan'ın sadece Dağlık Karabağ'ı işgal eden Ermeni askeri unsurlara karşı değil, yaşanan hukuksuzlukları destekleyen Ermeni diasporalarına karşı da mücadele yaptığı belirtildi.

İşte Institute of European and Eurasian Studies'de yayınlanan analiz:

Azerbaycan'ın Karabağ'daki son askeri operasyonuyla ilgili tüm polemikler göz önüne alınırken, uluslararası esas temellere dönülmesi gerekiyor. 

Mantıksal düşünce tarihinin temel ve en etkili yapılarından biri Aristoteles'in "dört neden doktrini "dir. Bu "doktrin" olayların doğasının ve neden değiştiklerinin açıklanmasına olanak verir.

Aristoteles, bir şeyin neden olduğu gibi olduğunu ve nasıl değiştiğini anlamak için dört farklı neden türünün göz önünde bulundurulması gerektiğine inanıyordu.

Bunlar yakın neden (etkin neden olarak da adlandırılır), biçimsel neden, maddi neden ve nihai nedendir (son neden olarak da adlandırılır).

Bu nedenleri açıklamadan önce, Karabağ'daki durumla ilgili olan dengeler bakmak gerekiyor.

Bugün Karabağ'da neler olduğunu anlamak için sadece olayları takip etmeye çalışmak yeterli değildir. Aristoteles için “nedenler bilgisi” önemliydi. Çünkü ancak bir şeyin nedenlerini kavrayarak onu anlayabiliriz.

Bu nedenle bu yöntem, Karabağ'daki durumu anlamak için de uygulanabilir.

Aristoteles için yakın neden, bir şeyi var eden etken ya da mekanizmadır. Örneğin heykel söz konusu olduğunda, etkin ya da yakın neden heykeltıraştır. Bir kelebeğin kanat çırpmasının günler sonra ve kilometrelerce ötede bir kasırgaya "neden olduğu" söylenen ünlü "kelebek etkisi" de bu fikrin bir örneğidir.

Örnek olarak; Ermeni güçleri tarafından daha önce işgal edilen Azerbaycan topraklarına döşenen mayınlar, Kasım 2020'de İkinci Karabağ Savaşı'nın sona ermesinden bu yana 300'den fazla can kaybına neden olmuştur.

Ancak Bakü'nün en son askeri operasyonunu tetikleyen şey, daha önce mayınlardan arındırılmış bölgede ikisi sivil dokuz Azerbaycanlının ölümüne neden olan ek mayınların patlamasıdır.

Bir şeyin biçimsel nedeni, o şeyin biçimini veya modelini, yapısını ve belirli özelliklerini ifade eder. Bir heykel söz konusu olduğunda, biçimsel neden, heykeltıraşın bir mermer bloğunu heykele dönüştürürken aklındaki şekil veya konfigürasyon olacaktır.

Karabağ örneğinde de, mermer bloğunu artık resmen kendini feshetmiş olan eski "Dağlık Karabağ Cumhuriyeti"nin otorite yapıları olarak düşünün.

İkinci Karabağ Savaşı'nın sona ermesinden sonra bile Azerbaycan, 1990'ların başında Ermeni askeri güçleri tarafından işgal edilen yedi komşu bölge üzerindeki hak iddiasından asla vazgeçmedi. Yeni çatışmaların patlak vermesinden birkaç gün önce Hankendi'ndeki yönetici klik, bir Rus Kızıl Haç aracının Azerbaycan'ın Ağdam şehri üzerinden girişine izin verme kararı aldı.

Daha önce böyle bir karar almayı reddetmiş olmaları, Azerbaycan tarafından abluka altına alınmadıklarını, aksine kendilerinin abluka altına alındıklarını teyit ediyor gibi görünmektedir.

Nitekim Ağustos ayında Azerbaycan'ın BM Büyükelçisi Güvenlik Konseyi'ne Azerbaycan'ın çeşitli noktalarından Hankendi'ne giden beş yol daha olduğunu gözlemlemiştir. Bunların hepsi de egemen Azerbaycan topraklarını yasadışı olarak işgal eden Ermeni askeri güçleri tarafından kapatılmıştır.

Aristoteles'e göre maddi neden, bir şeyin kendisinden yapıldığı madde ya da materyali ifade eder. Örneğin bir heykel gibi sanatsal bir yaratım söz konusu olduğunda, maddi neden heykelin yontulduğu şekilsiz mermer bloktur. İnsan eylemi söz konusu olduğunda, çağrışım daha geniştir.

Karabağ'daki durumda, maddi neden sadece bölgenin demografik, coğrafi ve diğer doğal kaynakları değildir. Daha spesifik olarak siyasi ve Azerbaycan'ın kararlılığını katalize eden şeyle ilgilidir.

Bu anlamda, Karabağ'daki mevcut askeri (ya da Azerbaycan'ın deyimiyle anti-terör) operasyonun maddi nedeni, Ermenistan ordusuna ait birliklerin Azerbaycan'ın uluslararası alanda tanınan topraklarında bulunması ve yıllar boyunca bu birliklerin takviye ve ikmal edilmesidir.

Ermenistan, Moskova'da müzakere edilen Kasım 2020 Üçlü Deklarasyonu'na attığı imza ile Azerbaycan'ın uluslararası alanda tanınan egemen topraklarından askerlerini çekmeyi taahhüt etmişti.

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi 2015 yılında, 1990'ların başından itibaren Karabağ'daki tüm etnik-Ermeni askeri güçlerinin aslında Ermenistan Cumhuriyeti ordusunun oluşumları olduğunu ve Erivan'ın doğrudan komutası ve kontrolü altında olduğunu tespit etmiştir.

Bu Ermeni birlikleri, 2020 savaşının sona ermesinden bu yana bile, Azerbaycan bu yılın başlarında yeni Laçin yolu üzerinde bir sınır kontrol noktası kurana kadar, Rus sözde "barış gücü" askerlerinin dikkatli ve sempatik gözleri altında tedarik edildi ve takviye edildi.

Azerbaycan'da Ermenistan Cumhuriyeti tarafından teçhiz edilmiş yaklaşık 10.000 yasadışı askerin yanı sıra, bölgede yüksek yoğunlukta saldırı silahları bulunduğu tespit edilmiştir.

Düzinelerce tank ve diğer zırhlı araçlar Azerbaycan güçlerine teslim edilmiştir. Ayrıca, çatışmaların sona ermesinden sonraki ilk üç gün içinde çok sayıda roketatar da dahil olmak üzere 200'den fazla ağır top, düzinelerce farklı türde radyo elektronik harp ekipmanı ve yaklaşık 200 havan topu teslim edildi.

Aristoteles için nihai neden, bir şeyin var olma amacı ya da sonu, işlevi ya da hedefi, varlığının ardındaki "neden "dir. Bir heykel için bu, bir fikri ifade etmek ya da bir odayı süslemek olabilir. Bir sandalye içinse nihai amaç birisine oturma ya da destek sağlamak olabilir.

Karabağ'daki operasyon için bu, Azerbaycan'ın evrensel olarak uluslararası hukuken tanınmış toprakları üzerindeki egemenliğini sahada yeniden tesis etmek olacaktır. Bu anlamda, Azerbaycan'ın karşısında durduğu güçler de nihai amacın bir unsurudur.

Bu güçler; 1998'den 2018'e kadar Erivan'da iktidarda olan siyasi kalıntılar ve hoşgörüsüz, radikal, irredentist diasporalardır.

Sonuç olarak; Aristo'nun tezine göre; Azerbaycan'ın Karabağ'daki operasyonunun nedenleri şöyle özetlenebilir.

Azerbaycan topraklarının Ermeni askeri güçleri tarafından işgal edilmesi (yakın neden), gayrimeşru ve tanınmayan "Dağlık Karabağ Cumhuriyeti "nin fiili varlığı (resmi neden), egemen Azerbaycan topraklarını işgal eden Ermenistan askeri oluşumlarının tehditkar varlığı (maddi neden) ve tüm hukuksuzlukları destekleyen radikal, irredentist Ermeni diasporalarının varlığı (nihai neden).

Bunlar Karabağ'daki mevcut durumu anlamak ve Azerbaycan'ın neden harekete geçtiğini anlamak için gerekli ve yeterli unsurlardır.