Kazım Dirik’in örnek köy çalışmaları ve köylülerin vergi yükünün 3.5 kat artması

1930’da Serbest Fırka'nın Ege’de ve bilhassa İzmir’de büyük ilgi görmesi CHP yöneticilerini şaşırtmıştır. Ancak otoriterlik ve ideolojik taassup, CHP'nin bunun sebeplerini anlamasını engellemiştir. CHP çevreleri, aradan geçen 95 yıla rağmen vatandaş ve köylülerin o dönemdeki tepkilerini anlamak ve CHP’nin hatalarını bulmak yerine, ideolojik taassupla "gericilik" dışında bir izah geliştiremiyorlar.

Hâlbuki dönemin somut verileri ve CHP müfettişleri dahi gerçekleri görmüş ancak parti yönetimine anlatmayı başaramamışlardır. Şimdi somut verilere bakalım:

Kâzım Dirik, asker kökenli olup Atatürk'le Samsun'a çıkan karargâhın kurmay başkanıdır. Askerlikten sonra idarecilik yapan Kâzım Dirik'i öne çıkaran, İzmir'deki köycülük ve kooperatif çalışmaları olmuştur. Kâzım Dirik'in bütün çalışmalarını ele almak mümkün olmadığı için burada köycülük çalışmaları hakkında kısaca bilgi vermekle yetineceğim.

Kâzım Dirik'in valilik ve halkevleri köycülük kolu marifetiyle yürüttüğü köycülük çalışmalarının, bu konuda bir tür Kemalist model oluşturduğu ifade edilmiştir. Kâzım Dirik'in geliştirdiği köy modeline göre bir köyde aşağıdaki 49 yapı ve kurumun bulunması gerekmektedir:

"1- Mektep: İhata duvarlı, tuvalet yerleri, cins ve verimli tavuk kümesli, 3 dönümlük bahçeli;

2- Küme mekteplerinin yatı yeri;

3- Muallim evi;

4- Köy sineması, projeksiyonu, radyosu;

5- Elektrik santralı;

6- Cami veya mescidi varsa 'çok temiz';

7- Asrî kabristan;

8- Çarşı;

9- Lonca;

10- Hal;

11- Mezbaha;

12- Han, otel;

13- Köy hamamı ve duşları;

14- Köyün bir-iki fabrikası (yağ, un, çeltik, pirina, peynir fabrikası);

15- Telefon santralı ve şebekesi;

16- Köyün demir borulu su şebekesi, su deposu, köy çeşmeleri ve yalaklar;

17- Beton bilezikli ve demir kapaklı kuyusu, tulumbası;

18- Yel değirmeni;

19- Cins tavuk, horoz istasyonu;

20- Tavşan ('Ankara cins') istasyonu;

21- Fennî kovanlı arıcılık;

22- Küçük çocuklar için spor meydanı;

23- Gençler için spor meydanı (Atletizm, Futbol, Voleybol, Eskrim, disk gülle atışı, Cirit, güreş, binicilik);

24- İnkılâp, Cumhuriyet meydanı ('birkaç meydan');

25- Bir-iki heykel ve abide (Gazi heykeli);

26- Köy parkı;

27. Köyün itfaiyesi (Büyük köylere arazöz, küçüklerde kanca, balta, teneke ve kova, su arabası, ekzersiz yangın tulumbası);

28- Kooperatif;

29- Alım satım kooperatifi (kooperatif ve deposu, ziraî aletler ve cins tohumluk ambarı);

30- Okuma odası (köy müze ve kütüphanesi, konferans salonu, Halk dershanesi, Millet mektebi);

31- Köy odası (Nahiye Hükûmet Konağı, Belediye);

32- Konuk yeri (Misafirhane, Gezer-Gezek);

33- Hayır cemiyeti (mektep himaye heyeti, Hilâliahmer, sıhhat ve içtimaî yardım komitası, dulları ve yetimleri çalıştırmak ve korumak için);

34- Tayyare cemiyeti;

35- Gençler birliği;

36- Avcılar kulübü;

37- Köy fırını;

38- Damızlık iyi cins meyve fidanlığı (nümunelik);

39- Hasta reviri (Eczahanesi) ve küçük sıhhat memuru;

40- Caddelerin iki sıra ağaçları ('dere geçiyorsa iyi bir köprü');

41- Temizlik ve su arabası ('kapalı çöp-çörp' kutuları);

42- Köyün demirbaş otomobili, 4 tekerlekli nümune arabası, motosiklet, velespit; 43- Posta kutusu;

44- Karakol;

45- Cins boğa, at, merkep, ('aygır nümune ahırı', fennî nalbant);

46- Erkek ve kadın köylü kıyafetleri ve köy yapı mimar tipi;

47- Köy kahve ve gazinosu;

48- Köyde kanalizasyon ve fennî muzahrafat çukuru tip alınacaktır;

49- Müsait şartları haiz büyük ve temiz köylerde o muhit için bir çocuk yurdu (kinderheim)."

İzmir'de bu özelliklere uygun 43 köy olduğu ifade edilmektedir. Bu 49 kalem yapının köylerde inşa edilmesinin yaratacağı malî külfet ortadadır. Kâzım Dirik’in köylülerin külfetini arttıran başka çalışmaları da vardır: 3500 kilometre telefon şebekesi, 2400 kilometre köy yolu, 600 kilometre şose yol yapılmıştır. Ayrıca Kâzım Dirik, 1923 yılında İzmir'de devraldığı 190 ilkokulu, 1934'te 466 ilkokul olarak devretmiştir.

1933 yılında Türkiye genelinde 700 civarında kurulan ziraat kredi kooperatiflerinin 79'u İzmir'de kurulmuş ve köylüden 1.300.000 lira sermaye toplanmıştır. 9 Mayıs 1935'te 55 köyde gençlik ve spor kurumu alanı, 60 köyde de Atatürk, Mehmetçik ve Devrim anıtı açılmıştır. Kâzım Dirik’in iktisadî faaliyetleri bu kadarla da kalmamış, bugün Egebank olarak bilinen İzmir Esnaf ve Ahali Bankası’nın kuruluşunu sağlamıştır. Kâzım Dirik'in bu bankanın hisse senetlerini zorla sattırdığı da iddia edilmiştir.

Kâzım Dirik'in köy kalkınması çalışmalarının köylüler üzerindeki malî külfetlerinin ötesinde, Köy Muhtar ve İhtiyar Kurumlarına yayınladığı talimatlarla sofralarda çatal, kaşık ve bıçak kullanımı, ayrı tabaklarda yemek yenilmesi, yer yatağında yatılmaması, yabancıların uğradığı köylere sifonlu-kapaklı alafranga tuvalet yapılması gibi hususlara da müdahale ettiği görülmektedir.

Dirik'in bu otoriter modernleşmeci tavrının köylüler üzerinde malî sıkıntıların yanında, alışkanlıklarının değişmesi bakımından da şikâyet ve sıkıntılara konu olduğu tahmin olunabilir. Bu çalışmaların maliyetlerinin köylüler üzerinde yarattığı sıkıntıya karşılık, bu dönemde Kâzım Dirik'in çalışmalarını örnek olarak gösteren, “Kemalist köy modeli” ortaya koyduğunu ifade edenler de vardır.

Kâzım Dirik'in bu çalışmaları İçişleri Bakanlığı tarafından takdirle karşılanmış, Türk Kooperatifçilik Cemiyeti kendisini ilk idareci üye olarak seçmiş ve Cemiyetin dergisi Karınca’da Kazım Dirik lehinde yayınlar yapılmıştır.

Ancak yine de Kâzım Dirik, hakkındaki şikâyetlerin etkisiyle İzmir valiliğinden alınarak Trakya Umumî Müfettişliğine tayin edilmiştir. Aslında görünüşü itibarıyla terfi niteliğinde olan bu atamanın Kâzım Dirik’i memnun etmediği anlaşılıyor. Kâzım Dirik'in yaptığı çalışmaların köylülere yarattığı külfeti göstermek bakımından, Trakya Umumî Müfettişliği yaptığı dönemden rakamlara dayalı örnekler vererek devam edelim.

Kâzım Dirik Trakya Bölgesi Umumî Müfettişi olduğunda da Edirne'de 12, Kırklareli'nde 19, Çanakkale'de 29 ve Tekirdağ'da 23 köy olmak üzere toplam 83 köyü bu şekilde örnek köy olarak seçmiş ve bu köyler için ayrı bütçeler hazırlanmıştır. 83 örnek köy için toplam 291.019 liralık bütçe öngörülürken, örnek köyler dışında bütçe düzenlenen 1016 köyün toplam bütçesi 1.153.405 liradır. Buna göre 83 örnek köyün ortalama bütçesi 3.506 lira iken, bütçesi yapılan 1016 köyün ortalama bütçesi 1.135 liradır. Görüldüğü gibi bir örnek köyün bütçesi, bütçesi yapılan diğer bir köye göre üç katın üzerinde artmaktadır ki, bu da köylünün yükünün artması demektir.