Foreign Affairs: Çok kutuplu dünya düzeninde Ortadoğu ülkeleri nasıl hareket edecek?

ABD'nin önde gelen yayın organlarından Foreign Affairs'de, çok kutuplu bir dünyaya doğru evrilen dünyada ABD, Rusya ve Çin'in Ortadoğu'daki adımlarının ve bölgedeki ülkelerin izlediği stratejilerin değerlendirildiği bir analiz yayınlandı.

Ortadoğu'daki ülkelerin artık; Rusya, Çin ve ABD ile kalıcı bir ittifaktan ziyade, çıkarları çerçevesinde tüm taraflarla ilişkiler kurmaya çalıştığı belirtilen analizde, oluşan bu yeni gerçeklikte BRICS ve ŞİO gibi örgütlerin öneminin arttığı ve petrolden ticarete kadar her alanda yeni bir sürecin başladığı belirtildi.

Analizde ayrıca; özellikle Türkiye ve Suudi Arabistan gibi ülkelerin tarafsız bir strateji benimseyerek, büyük güç rekabetinin maliyetlerini en aza indirmeye, faydalarını ise en üst düzeye çıkarmaya çalıştıkları bir strateji izledikleri tespiti yapıldı.

İşte Foreign Affairs'de yayınlanan analiz:

Geçtiğimiz yılın büyük bir bölümünde Biden yönetimi, Rusya'nın Ukrayna'daki savaşının yarattığı şokun ortasında petrol fiyatlarını düşürmenin yollarını bulmakta zorlandı.

Bu nedenle petrol ihraç eden ülkeler grubu OPEC+ Ekim ayı başında petrol üretimini günde iki milyon varil azaltma kararı aldığında Washington'un tepkisi sert oldu.

Hatta Beyaz Saray Basın Sözcüsü Karine Jean-Pierre;

"OPEC+'nın Rusya ile aynı hizaya geldiği çok açık"

açıklamasında bulundu.

Kartelin en büyük üreticisi olmasının yanı sıra ABD'nin Orta Doğu'daki önemli bir ortağı olan Suudi Arabistan'a yönelik olduğu düşünüldüğünde bu açık eleştiri daha da çarpıcı hale geliyordu.

Suudi Arabistan ve Rusya, petrol üreticileri arasında ihracat gelirlerini düşürecek rekabetten kaçınma ortak arzusuna bağlı bir örgüt olan OPEC+'ya üyedir. Üyeleri de bu kişisel çıkar arayışında ittifak halindedir.

Biden yönetimi, Riyad'ın Washington ile uzun süredir devam eden güvenlik bağlarına rağmen, siyasi olarak Rusya'nın yanında yer aldığını, aslında Moskova'nın Ukrayna'daki savaşını desteklediğini ve Batı'nın ona maliyet yükleme çabalarını baltaladığını iddia ediyordu.

Yönetimin Suudi güdülerine ilişkin siyah-beyaz görüşü, ortaklara ilişkin daha geniş perspektifiyle uyumlu.

Göreve geldiğinden bu yana Biden yönetimi, 2022 Ulusal Güvenlik Stratejisi'ne göre "demokrasiler ve otokrasilerin rekabeti" olan uluslararası düzene sıklıkla ikili bir bakış açısıyla yaklaştı. Kısmen bunun bir sonucu olarak, ortaklarının kararlarını ABD'ye sadakatin bir turnusol testi olarak ele alma eğiliminde oldu.

Ancak bu, ABD'nin pek çok ortağının paylaşmadığı bir vizyon.

Birçoğu için Rusya, Çin ve hatta ABD ile kalıcı bir ittifakın bir seçenek olduğu açık değil. Zira; Moskova ve Pekin'in sadece müttefikleri değil müşterileri var.

Bu arada ABD, uluslararası önceliklerinde bir değişim döneminden geçiyor ve ortaklarına Washington'un bugün odaklandığı yerlerin veya konuların yarın da dikkatini çekeceği ya da belirli bir konuda ABD'yi desteklemenin diğer konularda ABD'ye karşılıklılık kazandıracağı konusunda pek güvence vermiyor.

Sonuç olarak, giderek artan sayıda ABD ortağı, taraf seçmekten tamamen kaçınmaya ve tüm büyük güçlerle ilişkilerini aynı anda sürdürmeye çalışıyor.

ABD için bu durum daha incelikli bir stratejiye ihtiyaç duyulduğu anlamına geliyor. Tüm isteklerini yerine getirmesi pek mümkün olmayan ortaklarla karşı karşıya kalan Washington, çok kutuplu bir dünyada etkisini en üst düzeye çıkararak uluslararası düzene yönelik özel bir yaklaşım benimsemelidir.

Yakın gelecek

Çoğu ülke, tek bir gücün yarattığı tehditten ziyade büyük güçler arasındaki rekabeti kendi çıkarlarına yönelik en büyük meydan okuma olarak görmektedir.

Örneğin Suudiler, Çin'i en büyük ekonomik ortakları ve ihracatlarının yaklaşık beşte birini gerçekleştirdikleri ülke olarak görüyor. Aralık 2022'de Suudi Arabistan, Çin Devlet Başkanı Xi Jinping'in krallığı ziyaret edeceğini duyurdu. Xi Jinping, COVID-19 salgınının başlamasından bu yana üçüncü yurtdışı seyahatini gerçekleştirmiş oldu.

Aynı zamanda Suudiler ABD'yi en önemli güvenlik ortağı olarak görüyor.İlişkilerden birini diğerine tercih etmek maliyetli olacağından, Suudi Arabistan da diğer pek çok orta ölçekli ülke gibi her ikisini de sürdürmeye çalışıyor.

Suudilerin ve ABD'nin diğer ortaklarının bunu yapmasının bir yolu da uluslararası ilişkilerinde "hepsi" yaklaşımını izlemektir. Sadece Orta Doğu'da Bahreyn, Mısır, Kuveyt, Katar, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri, bazen NATO'ya alternatif olarak tanımlanan Çin merkezli bir siyasi, ekonomik ve güvenlik grubu olan Şangay İşbirliği Örgütü'nün (ŞİÖ) mevcut ya da muhtemel diyalog ortaklarıdır.

Suudi Arabistan ve Mısır'ın, aralarındaki derinleşen rekabete rağmen Hindistan ve Çin'in de üyesi olduğu, yükselen piyasa ülkelerinden oluşan BRICS örgütüne (BRICS Brezilya, Rusya, Hindistan, Çin ve Güney Afrika'yı ifade etmektedir) katılmaya ilgi duydukları bildirilmektedir.

Ve Orta Doğu'da ABD ile resmi olarak müttefik olan tek ülke olan Türkiye, her iki örgüte de üye olmaya ilgi göstermektedir.

Chicago Üniversitesi'nden Paul Poast gibi bazı akademisyenler BRICS ve ŞİÖ'nün genişlemesinin "alternatif bir uluslararası düzen "in ortaya çıkışını temsil ettiğini öne sürmektedir.

Ancak ŞİÖ ve BRICS'e daha fazla angaje olmak isteyen devletler kendilerini G-7'den, NATO'dan ya da BM'den uzaklaştırmıyor. Rakip bir düzen inşa etmekten ziyade, giderek artan sayıda devlet, bir ayağını ABD liderliğindeki kampta tutarken diğer ayağını Rusya ve Çin liderliğindeki çok taraflı kurumlara atarak ikili bir dünya düzenini reddediyor ya da en azından bunun kısıtlamalarından ve sonuçlarından kaçmaya çalışıyor.

Diğer yandan aynı devletlerin birçoğu Soğuk Savaş sırasında bağlantısızken, bugün bunun yerine çoklu bağlantıya sahipler.

Türkiye ve Suudi Arabistan gibi devletler bu tür bir yaklaşımı benimseyerek büyük güç rekabetinin maliyetlerini en aza indirmeye ve faydalarını en üst düzeye çıkarmaya çalışmaktadır.

Büyük güçler arasındaki rekabet arttıkça, küçük ve orta ölçekli devletler kendilerini giderek daha fazla rekabet halindeki taleplere maruz kalırken buldular. Her iki tarafça da makul bir ortak olarak görülmek, belirli bir devletin yaptırımlardan ziyade iknanın hedefi olmasını daha olası hale getirerek, bir büyük gücü nispeten düşük bir maliyetle yatıştırırken diğerini kışkırtmamasına olanak tanır.

Bu devletlerin çoğu için bu stratejinin başka faydaları da vardır. Bağlantısızlık yerine çoklu bağlılık, pratikte her zaman olmasa da teoride büyük güçlerin karar alma mekanizmalarını etkilemek ve büyük güçlerden herhangi birinin bir diğerine ortak kaybetmekten korkması halinde artabilecek olan bağlılığın avantajlarından yararlanmak anlamına gelir.

Çoklu uyum aynı zamanda büyük güç davranışlarının öngörülemezliğine karşı bir koruma görevi de görür. Bu korunma en açık şekilde hem ABD'nin hem de Çin'in bölgedeki angajmanının geleceğinin belirsizliğini koruduğu ve ABD'nin en yakın ortaklarının bile Washington'la ilişkilerinin ABD iç siyaseti tarafından giderek daha fazla tedirgin edildiği Orta Doğu'da görülmektedir.

Elbette bu tür bir riskten korunmanın maliyetleri olabilir.

Türkiye'nin 2017 yılında NATO üyesi statüsüne aykırı olarak Rusya'dan S-400 hava savunma sistemi satın alması, F-35 savaş uçağı programından çıkarılmasıyla sonuçlandı.

BAE'nin Pekin ile olan güvenlik ve teknoloji ilişkisini azaltma konusundaki isteksizliği, ABD ile planlanan F-35 anlaşmasının sekteye uğramasına neden oldu.

Macaristan'ın Avrupa'nın Rusya'ya yönelik yaptırımlarını engellemesi de Brüksel'in hukuk devleti kaygıları nedeniyle AB fonlarını Budapeşte'den çekme kararlılığını güçlendirebilir. ABD'nin en yakın müttefiklerinden biri olan İsrail bile, Rusya ve Çin ile ilişkilerinin, Washington ile başlıca sürtüşme noktaları olarak İran ya da Filistin meselesinin yerini aldığını gördü.

ABD, hedge meraklısı ortaklarına bir ültimatom verme eğiliminde olabilir. Rusya ya da Çin'le rekabette taraflarını seçmek zorundalar.

Washington, bu rakiplerle iş yapmaya devam ederlerse, bu devletlerle olan olumlu ilişkilerini azaltmak zorunda kalabileceğini söyleyebilir. Ancak böyle bir yaklaşım pratik değildir.

Bir kere, ABD'nin ortakları ile Rusya ve Çin arasındaki pek çok işbirliği biçimi, ABD'nin çıkarlarına çok az tehdit oluşturuyor ve şiddetli bir muhalefete değmiyor. Dahası, Çin söz konusu olduğunda, ABD'nin ortaklarının ekonomilerinin Pekin'in ekonomisiyle iç içe geçtiği göz önüne alındığında, böyle bir ültimatomu yerine getirmek imkansız olabilir. Bu da büyük güç rekabetinin bugünkü bölümü ile bir önceki bölümü arasındaki önemli bir farktır.

Dahası, böyle bir talep muhtemelen ABD'li ortakların daha sıkı ekonomik ve güvenlik garantileri talep etmelerine yol açacaktır ki Washington bu garantileri vermekte isteksiz olabilir ya da veremeyebilir.

Daha fazla işbirliğinin çok kutupluluğa etkisi

ABD'li politika yapıcılar, dünyanın Soğuk Savaş tarzı düzenli bir şekilde bölünmesi için çabalamak yerine, büyük güçler arasındaki rekabetin son döneminin her konuda devletler arasında ikili bir düzene yol açmayacağını kabul etmelidir.

Bunun yerine, ABD'li yetkililer muhtemel ortakların ABD ile ittifak kurma fırsatlarını artırmaya çalışmalı ve aynı anda diğer büyük güçlerle çeşitli kapasitelerde ilişki içinde olsalar bile bu ittifakları ortaklar için daha değerli hale getirmelidir.

ABD, G-20 veya Demokrasiler Zirvesi gibi geniş, çok sorunlu forumlara odaklanmak yerine, Dörtlü, Abraham Anlaşmaları ve Hindistan, İsrail, BAE ve ABD'den oluşan I2U2 grubu gibi daha odaklı gündemlere sahip devletlerden oluşan daha küçük ortaklıklar kurmaya ve geliştirmeye çalışmalıdır.

Bu tür koalisyonlar, güvenlik ve altyapı yatırımı gibi yüksek öncelikli ortak çıkarları ilerletirken, üyelerin daha çekişmeli bulabileceği ve uyumu bulandırabilecek yabancı konuları bir kenara bırakabilir.

Bu tür gruplar ayrıca Pekin'i açıkça hedef almak zorunda kalmadan Çin etkisine karşı etkili bir denge unsuru olarak hizmet edebilir ve böylece ortakların katılımının potansiyel maliyetini düşürebilir.

Örneğin, henüz filizlenmekte olan I2U2 girişimi Hindistan'ın Orta Doğu'ya daha fazla yatırım yapma olasılığını artırarak ABD ve Çin arasında seçim yapmakta isteksiz olan bölge ülkelerine üçüncü bir seçenek sunarken, Abraham Anlaşmaları da bölge içi yatırım akışını herhangi bir büyük gücün dış desteğine duyulan ihtiyacı azaltabilecek şekilde artırmıştır.

Aynı zamanda ABD, müttefik olmayan ortakların Washington'un tercihlerine uyması için teşvikleri artırmak amacıyla veri gizliliği ve teknoloji ihracatı gibi ortak normları ve düzenlemeleri sağlamlaştırmak için mevcut müttefiklerle birlikte çalışmalıdır.

Ortakların, Rusya ve Çin'in sunduğu ekonomik fırsatlardan vazgeçme yönündeki Amerikan taleplerine kulak verme olasılığı, taleplerin yalnızca bir ABD demarşisi yerine geniş çapta yerleşik bir normu yansıtması ve ABD ve Avrupa pazarlarına veya teknolojisine daha fazla erişim şeklinde somut faydalar sağlaması durumunda daha yüksektir.

ABD nasıl hareket etmeli

Amerika Birleşik Devletleri, ortaklarından talepte bulunurken mücadele alanını iyi seçmelidir.

Washington'daki politika oluşturma süreci genellikle ortakların kendi çıkarlarını nasıl gördüklerini dikkate almaz.ABD'li politika yapıcılar genellikle ortakların da ABD gibi düşündüğünü ya da ABD'nin çıkarlarıyla otomatik olarak dayanışma içinde olacağını varsayarlar ki bu eski Ulusal Güvenlik Danışmanı H. R. McMaster ve diğerlerinin "stratejik narsisizm" olarak adlandırdığı üzücü bir yanılgıdır.

Bu kendini beğenmişlik iki tür politika başarısızlığına yol açabilir.

Birincisi, ABD ortaklarının belirli bir politika yaklaşımına olan bağlılıklarını hafife alır. Örneğin Washington, Riyad'ın petrol üretim kararlarını etkilemeye yönelik Amerikan taleplerine tarihsel olarak direndiğini takdir edemedi ve bu da Biden yönetiminin Ekim 2022'deki OPEC+ kararına şaşırmasına yol açtı.

Stratejik narsisizmin neden olduğu ikinci hata türü ise ABD'nin belirli bir politika önceliğine olan bağlılığını abartması, ancak bir ortağın bir talebi reddetmesi halinde Washington'un bunun sonuçlarına katlanmaya hazır olmadığını fark etmesidir.

Örneğin, 2015 yılında ABD Başkanı Barack Obama yönetimi dünya çapındaki tüm ortaklarından Çin liderliğindeki Asya Altyapı Yatırım Bankası'nı reddetmelerini istedi. Ancak İngiltere ve Avustralya da dahil olmak üzere en yakın müttefikleri tarafından bile reddedildi.

ABD'li politika yapıcılar ancak ABD'li ortakların kabul edeceğine dair gerçekçi bir beklenti varsa ve Washington kabul etmemeleri halinde bedel ödetmeye hazırsa çağrıda bulunmalıdır. Her ikisini de yapmayan bir talep, ABD'nin etkisinin azaldığı yönündeki algılara katkıda bulunacaktır.

Son olarak ABD, zor ve demokratik olmayan ortaklarla bile istikrarlı ve uzun vadeli ortaklıklar geliştirmeyi hedeflemelidir.

Bunu yaparken de Rus ve Çin nüfuzuna karşı koymak gibi temel kaygılara öncelik vermeli ve diğer konulardaki ilerlemenin daha yavaş olacağını ve yapıcı bir çalışma ilişkisi bağlamında gerçekleşme olasılığının daha yüksek olduğunu kabul etmelidir.

ABD'yi ve dünyayı neler bekliyor

Aralarında Savunma Bakanlığı'nın politikadan sorumlu müsteşarı Colin Kahl'ın da bulunduğu ABD'li yetkililer yakın zamanda Çin'i "yalnızca dar, işlemsel, ticari ve jeopolitik çıkarlarına dayalı ilişkiler peşinde koşmakla" suçladılar.

Ancak Orta Doğu'da ve başka yerlerde, ABD'nin çoğu ortağı arasındaki varsayım, özellikle dikkatini ve kaynaklarını Asya'ya kaydırdığı için Washington'un da çıkarcı ve işlemsel olduğu yönündedir. Zira; işlemsel bir ilişkide fayda ve maliyetlerin eşzamanlı olması beklenir.

Öte yandan bir ittifakta, bir devletten gelecekteki faydalar için şimdiki zamanda bazı maliyetlere katlanması makul bir şekilde istenebilir.

Amerika Birleşik Devletleri bu tür uzun vadeli ilişkiler geliştirmek istiyorsa, gelecekteki avantajların gerçekten de kapıda olduğunu açıkça belirtmelidir.

Ancak Orta Doğu'daki başkentlerde, ABD'nin taleplerine boyun eğmenin, bir sonraki sorun ortaya çıktığında ikili ilişkilerde bir kriz yaşanmasını önleyeceğine ya da Washington'da sempatik bir kulak bulmalarını sağlayacağına dair çok az güven var.

Bu durum, Orta Doğu gibi Amerikan ilgisinin azaldığı yerlerde ABD için bir muammayı yansıtıyor.

Amerika Birleşik Devletleri önceliklerini bir bölgeden uzaklaştırdığında, ABD'li politika yapıcılar kilit ortaklıkları idare etmeye daha az önem verirler. Oysa bu tür ilişkilerin en hayati olduğu zamanlar tam da ABD'nin çıkarlarının olduğu ancak bunları korumak için dolaylı yollar bulması gerektiği zamanlardır.

Biden yönetiminin demokrasiler ve otokrasiler arasında düzgün bir şekilde bölünmüş bir dünya vizyonuna rağmen, büyük güç rekabetinin son döneminin ya hep ya hiç ayrımıyla karakterize edilmeyeceği giderek daha belirgin hale geliyor.

Küçük ve orta ölçekli devletler hem tek bir güce uyum sağlamaktan hem de uyum sağlamamaktan kaçınıyor ve bunun yerine çoklu uyumu seçiyorlar.

ABD'nin öncülük ettiği ve rakiplerinin öncülük ettiği çok taraflı kurumlara katılım. ABD, tercih ettiği basit yapıyı dünyanın daha karmaşık gerçekliği üzerine yerleştirmeye çalışmak yerine, Washington ile yüksek değerli işbirliği için daha fazla ve daha özel fırsatlar yaratarak uyum sağlamalıdır.

Ortaklara yöneltilen soru ABD'nin yanında mı yoksa karşısında mı oldukları değil, en önemli zamanda kiminle birlikte olacakları ve kimin onlarla birlikte olacağı olmalıdır.