National Interest: Orta Asya'da Rusya, Çin, İran rekabeti ve stratejik dengeler

ABD'nin önde gelen yayın organlarından National Interest'de, ORta Asya'da artan güç rekabetinin ve enerjiden ticarete, güvenlikten ikili ilişkilere kadar son dönemde yaşanan gelişmelerin değerlendirildiği bir analiz yayınlandı. 

Rusya ve ABD'nin Ukrayna ve Filistin savaşlarına odaklandığı bir dönemde Çin'in bölgede önemli kazanımlar elde etmeye başladığı belirtilen analizde, Rusya*İran ve Çin'in ise ABD'nin varlığına karşı birlikte hareket ederken Orta Asya'daki jeopolitik artamda kendi aralarında rekabet ettiklerine de dikkat çekildi. 

Analizde ayrıca; ülkelerin enerjiden ticarete, güvenlikten ikili ilişkilere kadar son dönemde attıkları adımlar ayrı ayrı değerlendirildi.

İşte National Interest'de yayınlanan analiz:

Çok kutupluluğun yükselişi liberal uluslararası düzenin dayanıklılığını test ederken, devletler ekonomik olarak rekabetlerini artırıyor.

Bu da Orta Asya'yı jeopolitik rekabetin odak noktası haline getirmekte, küresel ve bölgesel güçler nüfuz için yarışmaktadır.

Orta Asya, bol doğal kaynakları ve coğrafi konumu nedeniyle kritik bir bölgedir.

Petrol, gaz ve nadir mineraller bakımından zengin olan bölge aynı zamanda Asya-Pasifik, Orta Doğu ve Avrupa'yı birbirine bağlayan önemli bir transit koridoru işlevi görmektedir. Bu gerçekler Orta Asya'nın Rusya, İran ve Çin'in stratejik hesapları açısından önemini artırmaktadır.

Ukrayna'yı işgalinin ardından artan uluslararası izolasyon nedeniyle Moskova, yaptırımlardan kaçınma merkezi ve enerji ihracatı için bir ihracat ve nakliye rotası olarak Orta Asya'ya giderek daha fazla güveniyor.

Bölgesel çıkarları Kuşak ve Yol Girişimi'ne odaklanan Çin de artık ucuz enerji ve hammadde elde etmeyi ve Avrupa'nın potansiyel ekonomik ayrışmasına karşı korunmayı hedefliyor. Tahran ise kültürel bağlarını kullanarak rakiplerini bypass eden stratejik ulaşım koridorları geliştirmeyi, nüfuzunu arttırmayı ve ekonomik izolasyonunu hafifletmeyi hedefliyor.

Üç devletin Orta Asya'da bölgesel bir düzene yönelik birbiriyle rekabet eden vizyonları güvenlik, enerji ve ticaret alanlarında Batı'nın bölgeyle ilişkilerini derinleştirmek için kullanabileceği farklı çıkarlara yol açıyor.

Güvenlik

Rusya, Çin ve İran, ABD'nin Orta Asya'daki etkisine karşı koyma konusunda ortak bir çıkarı paylaşmaktadır.

11 Eylül'den sonra ABD, Afganistan'daki operasyonları desteklemek için Kırgızistan'daki Manas Transit Merkezi ve Özbekistan'daki K2 gibi askeri üsler kurdu.

Bu üslerin kapatılmasının ardından ABD stratejisi, eğitim ve ortak tatbikatlara odaklanan güvenlik işbirliği programlarına doğru kaymıştır.

ABD, Rusya, Çin ve İran'ın etkisini dengelemek ve üç gücün bölgesel hakimiyetlerine ve stratejik çıkarlarına doğrudan bir meydan okuma olarak gördükleri Orta Asya devletlerinin istikrarını ve bağımsızlığını teşvik etmek için Orta Asya'da faaliyet göstermeye devam etmektedir.

Terörle mücadele de Orta Asya'da Rusya, Çin ve İran için ortak bir kaygıdır.

IŞİD ve El-Kaide ile ilgili endişeler, İran'ın 2023 yılında tam üye olarak kabul edildiği Şanghay İşbirliği Örgütü (ŞİÖ) aracılığıyla güvenlik işbirliği ve istihbarat paylaşımına yol açtı.

Bu ortak çıkarlara rağmen, Rusya, Çin ve İran'ın Orta Asya'da özellikle güvenlik hakimiyeti konusunda çatışan amaçları var.

Rusya, Tacikistan ve Kırgızistan'daki büyük üsleriyle en önemli askeri varlığa sahiptir ve Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü'ne (CSTO) liderlik etmektedir. Çin, Rusya'nın hakimiyetine doğrudan meydan okumadan onu dengelemek için ŞİÖ aracılığıyla güvenlik angajmanını genişletti ve Tacikistan'da bir hızlı müdahale askeri karakolu kurdu.

Aynı zamanda İran da bölgedeki askeri varlık eksikliğini güvenlik ve ekonomik ortaklıklar yoluyla telafi etmeye çalışıyor.

Aynı zamanda, Orta Asya devletleri sınır ve bölgesel güvenlik konusunda Rusya'ya aşırı güvenmekten bıkmış durumda ve Rus hakimiyetine karşı güvenlik ortaklarını çeşitlendirmek istiyorlar.

Bölgedeki hava şu anda Batı ile askeri işbirliğinin artmasına elverişli olmasa da, politika yapıcılar Orta Asya Cumhuriyetleri ile güvenlik alanında yeniden angajman için daha uygun bir zamanlama tespit etmek amacıyla bu farklı bölgesel güvenlik doktrinlerinin gelişimini izlemelidir.

Enerji

Ukrayna'da savaşın patlak vermesi ve ardından Rusya'nın Avrupa gaz pazarını kaybetmesi, Rusya ve Çin'in Orta Asya'daki enerji çıkarlarının geçici olarak yakınlaşmasına yol açtı.

Bu durum Orta Asya devletlerine daralan bir manevra alanı bıraktı. Orta Asya ülkeleri Çin ve Rusya'ya olan bağımlılıklarını azaltma konusunda istekli olsalar da, Batı'nın adım atma kabiliyeti, uygulanabilir alternatif ihracat yollarının olmaması nedeniyle kısa vadede ciddi şekilde engellenmektedir.

Ekim 2023'te Orta Asya-Merkez (CAC) gaz boru hattı sistemindeki gaz akışının tersine çevrilmesi, Rus gazının ilk kez eski Sovyet Cumhuriyetlerine ve dolayısıyla Özbekistan üzerinden Çin'e ithal edilmesine yol açtı.

Rusya'nın Astana ve Taşkent ile “Üçlü Gaz Birliği” önerisiyle öngördüğü geniş kapsamlı ortaklık gerçekleşmezken, Gazprom Özbekistan'a yıllık 2,8 milyar metreküp gaz tedarik etmeyi taahhüt etti.

Bu anlaşmayla Taşkent, enerji ihracatının neredeyse tamamen durmasına neden olan kronik kış enerjisi sıkıntısını hafifletmeyi umuyor. Kazakistan'ın ayrıca Rusya'nın Çin'e enerji ihracatı için bir ulaşım koridoru olarak yeni keşfedilen rolünden yararlanmaya çalıştığı bildirildi.

Astana'nın bu kararı almasında Batılı enerji şirketlerinin yeni projelere başlamaktan çekinmeleri ve yaptırım riskleri nedeniyle bölgeden çekilme niyetinde olduklarını bildirmeleri etkili oldu.

Rus gazı Çin için önemli bir ucuz enerji kaynağı haline geldi ve son dönemde yapılan ihracat Türkmenistan'ı geçti.

Çin, doğu Sibirya'dan geçecek yeni bir gaz boru hattı için Moskova'dan daha iyi fiyatlar talep ederek bu alıcı pazarındaki konumunu güçlendiriyor. Pekin ve Moskova'nın enerji ilişkisi stratejik olmaktan ziyade fırsatçı olmaya devam ediyor. Çin ve Rusya, Orta Asya'nın diğer ihracat pazarlarına erişimini engellemeyi ve İran'ın enerji pazarındaki rolünü sınırlamayı amaçlıyor.

Rusya'nın Avrasya'da enerji ihracatçısı olarak üstlendiği yeni rol bölgedeki statükoyu değiştirerek eski Sovyet Cumhuriyetleri için acil ikilemler yarattı.

Rusya'nın doğuya yönelmesinden en çok zararı Türkmenistan gördü ve çılgınca yeni ihracat pazarları aramaya başladı. Daha ucuz Rus gazının Avrasya enerji pazarına akması, Türkmenistan'ın devlet gelirlerinin yaklaşık yüzde 80'ini tehdit ediyor.

Bir yanda Rusya ve Çin, diğer yanda İran arasında Orta Asya enerji piyasalarına yönelik temel çıkar farklılığı Batılı ülkeler tarafından dikkatle değerlendirilmelidir.

Batı, başarılı enerji dönüşümü yol haritaları ve ekonomik çeşitlendirme sunarak Orta Asya için vazgeçilmez bir ortak olmaya odaklanmalıdır.

Bu angajman uzun vadeli olmalı, hem diplomatik hem de ekonomik yönleri ele almalı ve Rusya ve Çin ile etkin bir şekilde rekabet edebilmek için kısa vadeli ihtiyaçları karşılamaya yönelik taahhütlerle birleştirilmelidir.

Bununla birlikte, Orta Asya ülkelerini Çin pazarına olan acil bağımlılıklarını azaltmaya teşvik etmek için, Batılı ülkeler Orta Asya ülkelerinin İran üzerinden Hindistan'a gaz ve petrol transit geçişine izin vermeyi düşünebilir.

İran'ın Orta Asya'daki sınırlı ekonomik ve siyasi etkisi ve enerji piyasasındaki son gerilemeleri, onu Batı çıkarları için daha az bölgesel bir tehdit haline getiriyor.

Buna karşılık Hindistan'ın enerji talebi Çin'in ithalatı ile rekabet edebilir.Bu strateji bölge ülkeleri için daha fazla nefes alma alanı yaratabilir ve Avrupa'ya Trans-Hazar boru hattını inşa etmek için zaman kazandırabilir.

Ticaret

Orta Asya'daki mevcut ticari manzara, Batı'nın stratejik angajmanı için zamana duyarlı olsa da her zamankinden daha elverişli bir perspektif sunmaktadır.

Son jeopolitik çatışmalar İran, Çin ve Rusya'nın Orta Asya'ya olan ticari ilgisini temelden değiştirmedi. Ancak iki nedenden ötürü stratejik önemini arttırdı.

Birincisi, Orta Asya devletleri, özellikle Kazakistan ve Kırgızistan, Rusya'nın yaptırımlardan kaçınma stratejisinde kritik bir halka olmuştur.

İkincisi, Rusya, İran ve Çin Orta Asya'nın son dönemdeki ekonomik büyümesinden faydalanmayı hedefliyor. Eğer Çin ve Rusya, İran'ı enerji pazarından dışlamak için işbirliği yapmaktan daha fazla kazanç elde edecekse, İran ve Çin de Kuşak ve Yol Girişimi aracılığıyla Rusya'nın aleyhine olacak şekilde ticari işbirliğinden kazançlı çıkacaktır.

Rusya'nın Ukrayna'daki savaşla meşgul olması nedeniyle Çin'in bölgedeki ticari konumu, özellikle Kırgızistan ve Özbekistan'da Rusya'nın aleyhine önemli ölçüde güçlendi.

Dahası, Çin'in KYG'si esas olarak Çinli üreticileri Orta Asya ve İran üzerinden Avrupalı tüketicilerle buluşturan ve Rusya'yı bypass eden “Orta Koridor ”u genişletmeye odaklandı.

Orta Koridor'un işlerliği, her iki tarafı da sırasıyla Tayvan Boğazı ve Süveyş Kanalı üzerinden jeopolitik şoklara ve blokajlara açık olan deniz tedarik zincirlerine aşırı bağımlılıktan izole edebilecek alternatif ticaret yolları sağlayarak Avrupa ve Çin için bir kazan-kazan senaryosu sağlayabilir.

Ancak son işaretler, Çin'in bölgedeki ticari projelerinde, büyük olasılıkla olumsuz iç ekonomik koşullardan kaynaklanan geçici bir durgunluğa işaret ediyor. Çin-Kırgızistan-Özbekistan demiryolu için yakın zamanda bir anlaşma imzalanmasına rağmen, Çin'in doğrudan yabancı yatırımlarının 2024 yılında önemli ölçüde yavaşladığı bildiriliyor.

Bu durum Batılı ülkelere Orta Asya ülkeleriyle ortaklıklarını güçlendirme şansı veriyor. Bu nedenle Batı'nın odak noktası, bölgesel büyüme ve işbirliğini teşvik edebilecek türde yatırımlar sağlamak olmalıdır.

Bir kez daha, bu politikaların meyvelerini vermesi zaman alacaktır ve Batılı ülkelerin Çin'in bölgedeki ticari hakimiyetine karşı koymak için kısa vadeli bir taktiğe ihtiyacı olacaktır.

Seçeneklerden biri, Hindistan'ın 2018'de yaptırım muafiyeti elde ettiği İran'ın Çabahar limanı üzerinden Orta Asya Cumhuriyetleri ile ticaret yapmasına izin vermek olabilir. Bu, İran'ın Pekin'le işbirliğinin hayal kırıklığı yaratan ekonomik faydalarından beslenen kuzey-güney koridorunun kurulması yoluyla İran'ın Çin'le rekabet etme arzusuna hizmet edecektir.

Nabzı Tutmak

Orta Asya'da Rusya, Çin ve İran arasındaki işbirliğinin temel nedeni ortak tehdit algılarıdır.

Askeri üsler ve güvenlik işbirliği geçmişiyle ABD'nin bölgedeki varlığı, bölgesel hakimiyetine meydan okuyan bir unsur olarak görülüyor. Benzer şekilde, özellikle IŞİD ve El Kaide gibi gruplardan kaynaklanan terörizm ve aşırıcılık tehdidi, bu ülkeleri terörle mücadele çabaları ve istihbarat paylaşımı konusunda işbirliği yapmaya zorlamaktadır.

Ancak ABD'nin Orta Asya'dan görece uzaklaşması ve Orta Asya'nın kaynakları için artan rekabet, bu ülkeler arasındaki temel çıkar çatışmalarını daha belirgin hale getirmektedir.

Rusya, Çin ve İran'ın her biri enerji ihtiyaçlarını ve ekonomik çıkarlarını güvence altına almayı amaçlamakta ve bu da ortak tehditlere karşı işbirliği maskesi altında rekabete yol açmaktadır.

Bu nedenle, ABD'ye karşı karşılıklı düşmanlık ve uluslararası düzeni yeniden şekillendirme arzusu şu anda Rusya, Çin ve İran'ı Orta Asya'da küresel düzeyde birleştirse de, işbirlikleri köklü bir ittifaktan ziyade stratejik bir kolaylıktır. Yüzeyin ötesinde, bölgedeki işbirliklerinin kırılgan doğasının altını çizen ortak noktalardan çok çatışmalar var.

Ancak Batılı ülkeler Orta Asya ile stratejik angajman için uzun vadeli bir plan taahhüt etmedikçe, bu kaynayan gerilimlerin fiili ittifaklarını bozması pek olası değildir.

Bunun için Batılı ülkeler Rusya, Çin ve İran'ın yanı sıra Hindistan ve Türkiye gibi diğer bölgesel aktörlerle enerji ve ticaret rekabetini teşvik eden politikalar uygulamalıdır.

Bu, Orta Asya Cumhuriyeti'ne bölgesel dinamiği ekonomik ve diplomatik bir “satıcılar pazarına” dönüştürerek korunmak için alan sağlayacaktır.